The object of research, development or design (in Russian) : рукопись XIV века «Китаб булгат аль-муштак»

The object of research, development or design (in Kazakh) : XIV ғасырдағы «Китаб булғат әл-муштақ» қолжазбасы

Aim of work (in Russian) : Целью проекта является исследование лексического состава пратюркского языка тюркских языков – мамлюкско-кыпчакского языка при помощи комплексного изучения лексики средневекового письменного памятника «Китаб булгат аль-муштак» в параллели с тюркскими языками, в частности казахским.

Aim of work (in Kazakh) : «Китаб булғат әл-муштақ» деп аталатын ортағасырлық жазба ескерткіштің лексикасын қазіргі түркі тілдерімен, оның ішінде қазақ тілімен салыстыра отырып, кешенді түрде зерттеу арқылы түркі тілдерінің ататілі – мәмлүк-қыпшақ тілінің лексикалық құрамын зерттеу.

Методы исследования (на русском) : В целях комплексного изучения лексического состава рукописи требуется обращение к общенаучным и лингвистическим методам, к таким как источниковедческий, кодиколокический, палеографический, исторический, сравнительно-исторический, сопоставительный, квантитативный, количественный, статистический методы и методы лингвистической реконструкции, лингвистического анализа, перевода.

Методы исследования (на казахском) : Қолжазбаның лексикалық құрамын кешенді түрде зерттеу мақсатында деректанулық, кодикологиялық, палеографиялық, тарихи, салытырмалы-тарихи салғастырмалы, квантитативті, сандық, статистикалық, лингвистикалық реконструкциялау, лингвистикалық талдау және аударма сияқты жалпы ғылыми және лингвистикалық әдістер қолданылады.

Obtained results and novelty (in Russian) : Произведена идентификация рукописи «Китаб Булгат аль-Муштак»: труд является одним из шести лингвистических трудов, написанных в мамлюкско-кыпчакский период в Египте, хранящихся в зарубежных странах. Она хранится в фонде Национальной библиотеки Франции в Париже под номером 293, от XIV века, написанная средневековым лингвистом Джамалом ад-Диномат-Турки. Копия рукописи передана в фонд Национальной библиотеки РК. Систематизированы, собраны и изучены сведения из мировых библиотек, в частности напрямую связанные работы ученых, таких как А. Зайончковского, Ф.А. Файзуллаевой, Г.Н. Гайнутдиновой, Гулханат-Турок, С. Боранбаева. Впервые копия рукописи была передана в фонд казахстанской библиотеки; Описана языковая ситуация и определен статус мамлюкско-кыпчакского языка в мамлюкском Египте и Золотой Орде. Кыпчакский язык был официальным языком не только в Золотой Орде, но и в Мамлюкском Египте, функционируя в дипломатических письмах, научных трудах, литературных произведениях и учебном процессе. По итогам исследования опубликована статья; Словарь состоит из четырех частей, составлен в форме зигзага, арабские слова даны внизу в черном цвете, а кыпчакские – наверху в красном. Текст перенесен из рукописного варианта в компьютерный, впервые переведен с арабского и кыпчакского языков на казахский, согласно календарному плану будет издан полиязычный словарь.

Obtained results and novelty (in Kazakh) : Қолжазбаның ерекшелігі айқындалды: ол Мысырдағы XIII-XV ғасырларда билік құрған мәмлүк-қыпшақтар дәуірінде жазылған алыс шетелде сақталған алты лингвистикалық еңбектің бірі. «Китаб булғат әл-муштақ» Париж қаласында Франция Ұлттық кітапханасында 293 нөмерімен сақталған. Қолжазбаның көшірмесі алынып, ҚР Ұлттық кітапхана қорына тапсырылды. Тікелей қолжазбаны зерттеуге үлес қосқан Түркия, Польша, Ресей, Өзбекстан, Қазақстан ғалымдарын(А. Зайончковский, Ф.А. Файзуллаева, Г.Н. Гайнутдинова, Гүлхан ат-Түрік, С. Боранбаев) атауға болады. Қолжазбаның электронды көшірмесі алғаш рет қазақстандық кітапхана қорына тапсырылды; ХІІІ ғасырда Мысыр мәмлүк мемлекетінде билік құрған, білім мен ғылымға мән берген мәмлүк сұлтандары араб тілін білгенімен, өздерінің ана тілі ˗ түркі тілінде сөйледі. Қыпшақ тілі Алтын Ордада ғана емес, сонымен қатар Мысырда да билік пен дипломатия тілі ретінде ресми мәртебеге ие болып, дипломатия хаттарының, ғылыми еңбектердің, әдеби шығармалардың және оқыту үдерісінің тілі ретінде қолданылған. Тілдік жағдай мен тілдің мәртебесі БҒСБҚК ұсынған журналда мақала ретінде жарияланады; Сөздік төрт бөлімнен тұрады, зигзаг түрінде құрастырылған, арабша сөздер қара сиямен төменде берілсе, қыпшақ сөздері қызыл сиямен жоғары бөлігінде берілген. Қолжазбадан компьютер бетіне түсіріліп,толығымен алғаш рет араб және қыпшақ тілдерінен қазақ тіліне аударылды, күнтізбелік жоспарға сәйкес баспадан политілдік сөздік ретінде басылып шығады.

The main constructive and technical economic indicators (in Russian) : нет

The main constructive and technical economic indicators (in Kazakh) : жоқ

Level of implementation (in Russian) :

Level of implementation (in Kazakh) :

Efficiency (in Russian) : Одним из 6 известных лингвистических произведений мамлюк-кыпчаков, правивших в Египте в XIII-XV веках, является рукопись Джамал ад-Дина ат-Тюрки «Китаб Булгат аль-Муштак». Изучая лексический пласт этого словаря на арабском и кыпчакском языках, мы можем ознакомиться не только с прошлым и настоящим нашего языка, но и с культурой нашего народа, в частности, с традициями и бытом. В казахстанской тюркологии, хотя и рассматриваются разделы памятника, содержащие глаголы и местоимения, тематические разделы, составляющие основу словаря, не изучаются. Эффективной реализации одной трети проекта или первого года проекта поспособствовали следующие факторы: Во-первых, как только начался проект, копия рукописи «Китаб Булгат аль-Муштак», которая является предметом исследования, несмотря на пандемию Covid-19, была приобретена из Национальной библиотеки Франции и исследовательской группой постепенно переводилась с рукописи на компьютерный формат. Во-вторых, несмотря на то, что исследовательский коллектив состоял только из молодых ученых, опыт и профессионализм исследователей, работающих с рукописями как на арабском, так и на мамлюкско-кыпчакском языке, стали главной движущей силой своевременного выполнения работы. В-третьих, во время изучения словарямамлюкско-кыпчакские эквиваленты арабских слов параллельноразмещались с ними, что также поспособствовало эффективности хода исследования.

Efficiency (in Kazakh) : XIII-XV ғасырларда Мысырда билік құрған мәмлүк-қыпшақтардың дайындаған 6 белгілі лингвистикалық еңбектің бірі ˗ Жамал әд-Дин әт-Түрктің «Китаб булғат әл-муштақ» қолжазбасы. Араб және қыпшақ тіліндегі бұл сөздіктің лексикалық қабатын зерттеу арқылы тек тіліміздің өткен мен қазіргі «келбетімен» ғана емес, халқымыздың мәдениетімен, атап айтқанда салт-дәстүрі мен тұрмыс-тіршілігімен танысуға болады. Қазақстандық түркітануда ескерткіштің етістіктері мен есімдіктерін қамтитын бөлімдері қарастырылғанымен, сөздіктің негізін құрайтын тақырыптық бөлімдері зерттелмеген. Жобаның үштен бір бөлігінің немесе бірінші жылының тиімді жүргізілуіне келесі факторлар әсер етті: Біріншіден, жоба жұмысы басталасалысымен, Covid-19 пандемияға қарамастан, зерттеу нысаны болып отырған «Китаб булғат әл-муштақ» қолжазбасының көшірмесі Франция ұлттық кітапханасынан алынып, бірден компьютер бетіне түпнұсқа тілдеріндегі (араб және мәмлүк-қыпшақ) сөздер түсіріле бастады. Екіншіден, жоба зерттеуші тобының тек жастардан құралғанына қарамастан, құрамдағы зерттеушілердің араб тілін ғана емес, сондай-ақ мәмлүк-қыпшақ тіліндегі қолжазбалармен жұмыс жасау өтілі мен кәсібилігі де жұмысты күшейтіп, уақытында жүзеге асырылуына бірден-бір қозғаушы күш болды. Үшіншіден, зерттеу жүргізілу барысында сөздіктегі араб тіліндегі сөздердің мәмлүк-қыпшақ тіліндегі баламалары бірден қасына қойылып отырды, бұл да зерттеу жұмысының тиімді жүргізілуіне түрткі болды.

Field of application (in Russian) : языкознание, востоковедение, тюркология, лексикография

Field of application (in Kazakh) : тіл білімі, шығыстану, түркітану, лексикография