The object of research, development or design (in Russian) : Гибридный материал яровой мягкой пшеницы (160 линий F3-F5 поколений), полученный в ходе реципрокных скрещиваний между казахстанскими сортами Лютесценс 32, Казахстанский 3 и староместными сортами Западного Памира - Сафедак Ишкашимский и Бабило.

The object of research, development or design (in Kazakh) : Жазғы жұмсақ бидайдың гибридті материалы (160 F3-F5 ұрпақтарының линиялары) қазақстандық Лютесценс 32, Казахстанская 3 және Батыс Памирдің ескі жергілікті сорттары - Сафедак Ишкашимский мен Бабило арасындағы өзара будандастыру барысында алынған.

Aim of work (in Russian) : Изучить гибридные популяции мягкой пшеницы, полученные путем гибридизации казахстанских и староместных сортов Западного Памира (ГБАО- Горно-Бадахшанская автономная область, Таджикистан) методами классической и маркерно-ориентированной селекции и выделить перспективные линии для пополнения рабочих коллекций и продвижения ряда из них в конкурсные питомники селекционных подразделений

Aim of work (in Kazakh) : Батыс Памирдің Қазақстандық және ескі жергілікті сорттарын (ТБАО - Таулы-Бадахшан автономиялық облысы, Тәжікстан) классикалық және маркерге бағытталған селекция әдістерімен будандастыру арқылы алынған жұмсақ бидайдың гибридті популяциясын зерттеу, жұмыс коллекцияларын толықтыру және олардың бірнешеуін селекциялық қатарлардың конкурстық питомниктеріне жылжыту үшін перспективалық линияларды бөліп алу

Методы исследования (на русском) : Полевые опыты по испытанию гибридных популяций и родительских форм на стационаре лаборатории зерновых культур ТОО «КазНИИЗиР» (наблюдения, оценка элементов урожайности) по методике Государственного сортоиспытания сельскохозяйственных культур (1987). Белковое маркирование по запасным белкам пшеничного зерна согласно СТ РК 3323-2018 методом Лэммли (1970) в модификации (Булатова, 1985). Содержание белка - микрометодом Къельдаля, амилозы – методом Juliano et.al., (1971). ДНК выделялась методом Dellaporta (1983). ДНК маркирование генов Vrn-1, Ppd -1 , Glu- 1, Wx Ha вели с использованием SSR маркеров.

Методы исследования (на казахском) : Гибридті популяциялар мен ата-аналық формаларды сынау бойынша далалық тәжірибелер ЖШС «ҚазЕжӨШҒЗИ» астық дақылдарының стационарында жүргізілді, өнімділік элементтерін бақылау және анықтау ауыл шаруашылығы дақылдарын мемлекеттік сорттық сынау әдістемесімен жүргізілді(1987). Бидай дәнінің қор белоктары бойынша белокты маркерлеу үшін СТ РК 3323-2018, Лэммли (1970) және (Булатова, 1985) модификациясымен қолданылды. Дәндегі белок Къельдаль микроәдісімен, амилоза Juliano et.al (1971) әдісімен анықталды. ДНҚ Dellaporta (1983) әдісімен бөлініп алынды. Vrn-1, Ppd -1 , Glu- 1, Wx, Ha гендерді анықтау үшін SSR ДНҚ маркерлері қолданылды.

Obtained results and novelty (in Russian) : Определена специфичность исходных родительских форм по генам Vrn, Ppd, Ha, Wx, локусам Glu-1 .Доминантная аллель локуса Vrn B1 обнаружена у казахстанского сорта Лютесценс 32 и староместного сорта Западного Памира Сафедакс Ишкашимский (709 п.н.), тогда как у сорта мягкой пшеницы Казахстанская 3 и таджикского сорта Бабило обнаружена рецессивная аллель (1149 п.н.). Все стародавние сорта Западного Памира и сорт отечественной селекции Казахстанская 3 имели доминантную аллель локуса Vrn - D1 (1671 п.н.), тогда как сорт Лютесценс 32 имел рецессивную аллель vrn-D1(997 п.н.). Определены аллельные варианты Ppd-1, Ha и Wx генов. По генам Ppd B1 стародавние сорта Западного Памира были специфичны по чувствительности к фотопериоду. Молекулярное маркирование по генам Glu -1 показало, что сорта Казахстанкая 3 и Лютесценс 32 имели субъединицы высокомолекулярных глютенинов 5+10, сорта Западного Памира : 2+12. В тоже время стародавние сорта имели высокоранжируемые по вкладу в качество ВМСГ 7+8. По спектру проламинов и составу ВМСГ, выявлены линии с рекомбинантным составом белков. По результатам структурного анализа отобраны линии высоким числом продуктивных стеблей, высокой длиной подколосового междоузлия –морфологический признак устойчивости к засухе.

Obtained results and novelty (in Kazakh) : Бастапқы ата-аналық формалардың ерекшелігі Vrn, Ppd, Ha, Wx гендері және Glu-1 локустары бойынша анықталды.VrnB1 локусының доминантты аллелі қазақстандық сорт Лютесценс 32 және Батыс Памирдің жергілікті ескі Сафедакс Ишкашимский (709 ж.н.) сортында, ал рецессивті аллель (1149 ж.н.) жұмсақ бидай сорты Казахстанская 3 және тәжік сорты Бабилода анықталды. Батыс Памирдің барлық ежелгі сорттары мен отандық селекциялық Казахстанская 3 сортында Vrn-D1 локусының доминантты аллелі (1671ж.н.), ал Лютесценс 32 сортында vrn-D1 (997ж.н.) рецессивті аллелі бар екендігін көрсетті. Ppd-1, Ha және Wx гендерінің аллельді нұсқалары анықталды. Ppd-1гендеріне сәйкес, Батыс Памирдің ежелгі сорттары фотопериодқа сезімталдығы бойынша ерекше болды. Glu-1 молекулалық маркерлеу гені бойынша Казахстанкая 3 және Лютесценс 32 сорттары глютениннің жоғары молекулалық суббірлігі 5+10, Батыс Памир сорты 2+12 екенін көрсетті. Сонымен қатар, ежелгі сорттар ГЖМС бойынша сапалық үлесі бойынша 7+8 жоғары дәрежесіне ие болды. Гибридті линиялардың тұқымдары және олардың ата-аналық формалары проламиндер спектрі және жоғары молекулалы глютенинин суббірліктерінің (ГЖМС) құрамы бойынша идентификациялау жүргізілді, рекомбинантты спектріне ие болған линиялар анықталды. Структуралық талдау нәтижелері бойынша құрғақшылыққа төзімділіктің морфологиялық белгісі- өнімді сабақтарының саны көп және бұтақаралық буынының ұзындығы жоғары линиялар таңдалды.

The main constructive and technical economic indicators (in Russian) : Проведен скрининг родительских форм пшеницы и гибридных линий (160 образцов) по показателям урожайности, белковым и молекулярным маркерам.

The main constructive and technical economic indicators (in Kazakh) : Өнімділік көрсеткіштері, белок және молекулалық маркерлер бойынша бидайдың ата-аналық формалары мен гибридті линияларына (160 үлгі) скрининг жүргізілді.

Level of implementation (in Russian) : Выделены гибридные линии с ценными для селекции признаками, подготовлены семена для посева в Таджикистане

Level of implementation (in Kazakh) : Селекция үшін құнды белгілері бар гибридті линиялар бөлінді және Тәжікстанда себуге тұқымдар дайындалды .

Efficiency (in Russian) : Перспективные линии с сочетанием генов стародавних сортов Таджикистана и сортов Казахстана расширят генетическое разнообразие допущенных к использованию сортов пшеницы, приведут к новым возможностям переработки зерна, повысят доходность фермеров в аграрном секторе

Efficiency (in Kazakh) : Тәжікстанның ескі сорттары мен Қазақстан сорттарының гендерінің үйлесімі бар перспективті линиялар пайдалануға рұқсат етілген бидай сорттарының генетикалық әртүрлілігін кеңейтеді, астықты қайта өңдеудің жаңа мүмкіндіктеріне әкеледі, аграрлық сектордағы фермерлердің кірістілігін арттырады

Field of application (in Russian) : Селекция и аграрный сектор страны, селекционеры и сельхозтоваропроизводители, держатели генетических коллекций

Field of application (in Kazakh) : Селекция және елдің аграрлық секторы, селекционерлер мен ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер, генетикалық коллекцияларды ұстаушылар.