The object of research, development or design (in Russian) : рукопись XIV века «Китаб булгат аль-муштак»

The object of research, development or design (in Kazakh) : XIV ғасырдағы «Китаб булғат әл-муштақ» қолжазбасы

Aim of work (in Russian) : Целью проекта является исследование лексического состава пратюркского языка тюркских языков – мамлюкско-кыпчакского языка при помощи комплексного изучения лексики средневекового письменного памятника «Китаб булгат аль-муштак» в параллели с тюркскими языками, в частности казахским.

Aim of work (in Kazakh) : «Китаб булғат әл-муштақ» деп аталатын ортағасырлық жазба ескерткіштің лексикасын қазіргі түркі тілдерімен, оның ішінде қазақ тілімен салыстыра отырып, кешенді түрде зерттеу арқылы түркі тілдерінің ататілі – мәмлүк-қыпшақ тілінің лексикалық құрамын зерттеу.

Методы исследования (на русском) : В целях комплексного изучения лексического состава рукописи требуется обращение к общенаучным и лингвистическим методам, к таким как источниковедческий, кодиколокический, палеографический, исторический, сравнительно-исторический, сопоставительный, квантитативный, количественный, статистический методы и методы лингвистической реконструкции, лингвистического анализа, перевода.

Методы исследования (на казахском) : Қолжазбаның лексикалық құрамын кешенді түрде зерттеу мақсатында деректанулық, кодикологиялық, палеографиялық, тарихи, салытырмалы-тарихи салғастырмалы, квантитативті, сандық, статистикалық, лингвистикалық реконструкциялау, лингвистикалық талдау және аударма сияқты жалпы ғылыми және лингвистикалық әдістер қолданылады.

Obtained results and novelty (in Russian) : Лексика памятника классифицирована и рассмотрена с морфологической, тематической, семантической и языковой структур. Морфологически рукопись разделена на три категории, аналогичные категориям слов в арабском языке: ism (имена существительные, прилагательные, числительные и местоимения), fiil (глаголы) и harf (предлоги, союзы, наречия). Глаголы в отличие от казахского и русского, кроме прошедшего и настоящего времени, включают повелительное наклонение, рассматриваемое как время в арабском и мамлюкском. Тематически данная рукопись, как и другие средневековые словари, включает в себя термины, относящиеся к небесным и земным телам, среди небесных – слова, относящиеся к Создателю и слова из астрономии; среди земных - животный мир, растительный мир, виды болезней, виды пищи и питья, полезные ископаемые и др. С точки зрения семантики в словаре рассматриваются синонимы, антонимы и омонимы. В лингвистическом отношении рукопись является двуязычным словарем, поэтому она состоит из арабских и тюркских (мамлюкско-кипчакских, старокыпчакских или мамлюкских) слов. Кроме того, было обнаружено, что среди этих слов есть заимствования из других языков (арабского, персидского, китайского, санскрита). Три статьи были опубликованы в журналах, рекомендованных ККСОН. Новизна заключается в рассматриваемой рукописи (версия хранящаяся во Франции), которая впервые в казахстанских исследованиях становится объектом перевода и комплексного анализа.

Obtained results and novelty (in Kazakh) : Ескерткіштің лексикасы морфологиялық, тақырыптық, семантикалық және тілдік тұрғыдан жіктелді. Морфологиялық жағынан қолжазба араб тіліндегі сөз таптары секілді үш категорияға бөлініп қарастырылады: исм (есім сөздер), фиил (етістіктер) және харф (көмекші сөздер), мәселен, зат, сын, сан есім мен есімдіктер исм түріне жатқызылса, өткен, осы шақ пен бұйрық рай фиил түріне, ал көмекші сөздер, шылаулар, үстеу, одағайлар харф түріне жатқызылған. Тақырыптық тұрғыдан бұл сөздік түріндегі қолжазба ортағасырлық мәмлүк-қыпшақ пен араб тілдеріндегі сөздіктер сияқты келесі тақырыптарды қамтиды: Жаратушы есімдері, аспан денелері, жер бетіндегі денелер, оның ішінде жануарлар әлемі, өсімдіктер әлемі, ауру түрлері, азық және сусын түрлері, туыстық атаулар және т.с.с. Семантикалық жағынан сөздікте синоним, антоним мен омонимдер қарастырылады. Тілдік тұрғыдан сөздік лексикасы екі тілді сөздік болып табылатындықтан, араб және түркі (мәмлүк-қыпшақ, ескі қыпшақ, мәмлүк) сөздерінен құралады. Арабша сөздер қара сиямен, ал түркі сөздер қызыл сиямен берілген. Алайда бұл сөздердің ішінде басқа тілдерден (араб, парсы, қытай, санскрит) енген өзара кірме сөздер де бар екені анықталды. БҒСБҚК ұсынған журналдарда үш мақала жарияланды. Қазақстандық зерттеуде бұл қолжазба (Франция нұсқасы) алғаш рет аударма мен кешенді талдаудың нысаны болуы оның жаңалығын құрайды.

The main constructive and technical economic indicators (in Russian) : нет

The main constructive and technical economic indicators (in Kazakh) : жоқ

Level of implementation (in Russian) : Результаты уже нашли свое применение в подготовке научных статей и докладов на конференции, а также будут использованы в подготовке монографии и полиязычного словаря согласно календарному плану.

Level of implementation (in Kazakh) : Нәтижелері ғылыми мақалалар мен конференция баяндамаларында көрініс тауып, монография және сөздік дайындауда қолданылады.

Efficiency (in Russian) : Эффективному проведению исследования поспособствовал ряд факторов, во-первых, рациональное исследование уже в первом году (2021) рукописи Джамал ад-Дина ат-Турки XIV века «Китаб Булгат аль-Муштак», которая является объектом данного научного исследования, в т.ч. приобретение копии рукописи из Национальной библиотеки Франции в Париже и дальнейший перевод одновременно арабских и тюркских слов на казахский язык; во-вторых, в течение рассматриваемого второго года (2022 г.) исследователи проекта максимально смогли сосредоточиться только на изучении и анализе лексического состава «готовой» рукописи, в-третьих, был получен ценный материал из различных библиотек мира, часть которого непосредственно связана с самой рукописью, а другая – с аналогичными рукописями, написанных на мамлюкско-кыпчакском языке, что немаловажно в распознавании некоторых непонятных слов.

Efficiency (in Kazakh) : Зерттеу нысаны Жамал әд-Дин әт-Түрктің XIV ғ. «Китаб булғат әл-муштақ» қолжазбасының күнтізбелік жоспарға сай зерттеу жұмысының бірінші жылында (2021) алынуы мен бір мезетте араб және түркі тілдерінен қазақ тіліне аударылуы; зерттеу жүргізілу барысында сөздіктегі араб тіліндегі сөздердің мәмлүк-қыпшақ тіліндегі баламалары бірден қасына қойылуы; қарастырылып отырған екінші жыл (2022) барысында зерттеушілердің максималды түрде тек қолжазбаның негізгі міндеттерінің бірі лексикалық қабатын зерделеу мен талдауға назар аударып, шетелдік қорлардан бұл қолжазбаға тікелей немесе мәмлүк-қыпшақ тілінде жазылған басқа да жазба ескерткіштерге қатысты бірақ құнды материалдардың дер кезінде алынып, сонымен қатар құрамдағы зерттеушілердің араб және бірқатар түркі тілдерінен хабардар болуы зерттеу жұмыстарын тиімді жүргізуде үлесін тигізді.

Field of application (in Russian) : языкознание, востоковедение, тюркология, лексикография

Field of application (in Kazakh) : тіл білімі, шығыстану, түркітану, лексикография