The object of research, development or design (in Russian) : Объектом исследования являются 50 сортов и сортообразцов африканского проса коллекции ИКАРДА.

The object of research, development or design (in Kazakh) : Зерттеу нысаны-ICARDA коллекциясындағы 50 африкалық тарыysң сорттары мен сортүлгілері.

Aim of work (in Russian) : Цель исследований - на основе экологического сортоиспытания выявить высокопродуктивные генотипы африканского проса, обладающие комплексом хозяйственно-ценных признаков, представляющие практический интерес для селекции новых высокоурожайных сортов и гибридов, устойчивых к жестким условиям возделывания, в том числе и к солевому стрессу.

Aim of work (in Kazakh) : Зерттеудің мақсаты - экологиялық сортсынау негізінде практикалық селекциясында қатаң өсіру жағдайларына, тұзды стресске бейімделген африкалық тарының жаңа жоғары өнімді сорттар мен будандарды шығару үшін кешенді шаруашылық-құнды белгілер бойынша генотиптерін анықтау

Методы исследования (на русском) : Фенологические наблюдения и биометрический анализ, согласно методики ВИР, 1986. Статистическая обработка урожайных данных по Б. А. Доспехову, 1974.Полегание определяется глазомерно в баллах по девятибалльной шкале. Засухоустойчивость определяется глазомерно в баллах по шкале: 1 – полная гибель; 3 – слабая (растения угнетены, увядают все листья, включая последние верхние); 5 – средняя (растения угнетены, только верхние два листа зеленые, нижние и средние пожелтели или засохли); 7 – высокая (очень слабое повреждение растений – нижний ярус листьев засох, в среднем ярусе листья зеленые); 9 – очень высокая, засуха почти не оказала отрицательного влияния на развитие растений, листья зеленые, рост продолжается. В лабораторных условиях диагностика солеустойчивости проводится проращиванием семян в чашках Петри в солевых растворах NaCl при температуре 24±2 0С. В качестве сорта-контроля использовали районированный в условиях рисового севооборота солеустойчивый сорт Хашаки1. Повторность трехкратная. Определение водопоглотительной и водоудерживающей способности листьев по методике ВИР, 1986. Интегрированный индекс солевыносливости (ИИСВ %) вычисляется как средний показатель по всем изученным параметрам. Степень выраженности признаков согласно методике UPOV.

Методы исследования (на казахском) : Фенологиялық бақылаулар және биометриялық талдаулар, ВИР әдістемесі бойынша, 1986 ж. Б.А.Доспехов бойынша шығымдылық деректерін статистикалық өңдеу, 1974. Қонақтарды орналастыру тоғыз балдық шкала бойынша баллдармен визуалды түрде анықталады. Құрғақшылыққа төзімділік шкала бойынша баллдармен көзбен анықталады: 1 - толық өлім; 3 - әлсіз (өсімдіктер қысымға ұшырайды, барлық жапырақтары қурап қалады, соның ішінде соңғы жоғарғы); 5 - орташа (өсімдіктер басылған, тек жоғарғы екі жапырақ жасыл, төменгі және ортаңғы жапырақтары сарғайған немесе кеуіп кеткен); 7 - жоғары (өсімдіктердің өте әлсіз зақымдалуы - жапырақтардың төменгі қабаты құрғақ, ортаңғы ярустың жапырақтары жасыл); 9 - өте жоғары, құрғақшылық өсімдіктердің дамуына теріс әсер еткен жоқ, жапырақтары жасыл, өсу жалғасуда. Зертханалық жағдайда тұзға төзімділік диагностикасын 24±2 0С температурада NaCl тұз ерітінділеріндегі Петри табақшаларында тұқымдарды өну арқылы жүргізеді. Бақылау сорты ретінде күріш ауыспалы егіс жағдайында аудандастырылған тұзға төзімді Хашаки1 сорты пайдаланылды. Үш рет қайталаңыз. Жапырақтардың суды сіңіру және суды сақтау қабілетін VIR әдісі бойынша анықтау, 1986. Тұзға төзімділіктің интегралды индексі (IISV%) барлық зерттелген параметрлер бойынша орташа мән ретінде есептеледі. UPOV әдістемесі бойынша белгілердің ауырлығы.

Obtained results and novelty (in Russian) : Новизной и научно-практической значимостью данного проекта является комплексная оценка ранее неизученного представительного набора сортов и сортообразцов африканского проса коллекции ИКАРДА по агробиологическим признакам, качеству зеленой массы и зерна в сочетании с устойчивостью к био-, абиотическим факторам среды. Полученные результаты: Выделены сортообразцы, обладающие высокой устойчивостью к засолению, превышающие стандарт Хашаки1 по индексу солевыносливости на 10-40 %: ННVBC Tall, GB 8735, IP 13150, IP 19586, WRai POP, IP 22269, Sudan POP 1. По итогам текущего года, особо отличились следующие сортообразцы: ННVBC Tall, GB 8735, IP 13150, IP 19586, WRai POP, IP 22269, Sudan POP 1, Dauro Genepod, JBV 3, Rai 171, ICMV 155. Внесение азотно-фосфорных удобрений повышало всхожесть семян на 2,1-2,4%, выживаемость растений на 4,9-7,1%, что позволило получения прибавки урожая зеленой массы в пределах 7,5-13,7 т/га. Наиболее информативными признаками оказались интенсивность прорастания, общая масса 14-суточных проростков и длина зародышевых корешков, имеющих среднюю положительную корреляцию с зеленой массой и массой зерна с метелки. Данные признаки рекомендуются использовать в практической селекции при оценке обширного набора селекционного материала африканского просо.

Obtained results and novelty (in Kazakh) : Бұл жобаның жаңалығы мен ғылыми-практикалық маңыздылығы ICARDA топтамасының африкалық тарысының бұрын зерттелмеген репрезентативті топтамасының агробиологиялық сипаттамалары, жасыл массасы мен дәнінің сапасы, био-, қоршаған ортаның абиотикалық факторлары. Нәтижелер: Тұздылыққа төзімділігі жоғары, тұзға төзімділігі бойынша Хашаки1 стандартынан 10-40% асатын сорттар анықталды: ННVBC Tall, GB 8735, IP 13150, IP 19586, WRai POP, IP 22269, Sudan POP 1. Ағымдағы жылдың соңында келесі сорттар ерекше ерекшеленді: ННVBC Tall, GB 8735, IP 13150, IP 19586, WRai POP, IP 22269, Sudan POP 1, Dauro Genepod, JBV 3, Rai 171, ICMV 155. Азот-фосфор тыңайтқыштарын енгізу тұқымның өнгіштігін 2,1-2,4%-ға, өсімдіктердің тіршілігін 4,9-7,1%-ға арттырды, бұл жасыл массаның жоғарылауын алуға мүмкіндік берді. ішінде 7, 5-13,7 т/га. Көбірек ақпарат беретін ерекшеліктер болып көктеп шығудың қарқындылығы, 14 күндік өскіндердің жалпы салмағы және түйіршіктен шыққан жасыл масса мен дәндік массамен орташа оң корреляцияға ие ұрық тамырларының ұзындығы болды. Бұл белгілер африкалық тары өсіру материалдарының кең ауқымын бағалау кезінде практикалық селекцияда пайдалану үшін ұсынылады.

The main constructive and technical economic indicators (in Russian) : Для решения проблемы эффективного использования засоленных орошаемых земель, обеспечения животноводства сочными кормами и сеном будет выделено 2-3 высокопродуктивных сортообразца африканского проса с коротким вегетационным периодом (не выше 90 дней), солеустойчивостью – свыше 85%, засухоустойчивостью – 9 баллов, обладающие высоким качеством зерна и зеленой массы (сена) для дальнейшей передачи в качестве сорта и районирования. При этом следует особо подчеркнуть их неоценимую роль в условиях нарастающего дефицита водных ресурсов. Так, благодаря способности африканского проса в засушливых условиях экономно расходовать влагу, используя естественную влажность почвы после риса, он способен формировать высокий урожай без единого полива, что способствует экономии 6,0 тыс.м3 воды на гектар. По итогам 2022 года выделено 17 сортообразцов африканского проса, сочетающие комплекс хозяйственно-ценных признаков, а также генотипы, отличившиеся по отдельным признакам, представляющие практический интерес в качестве источников полезных генов.

The main constructive and technical economic indicators (in Kazakh) : Тұзды суармалы жерлерді тиімді пайдалану мен мал шаруашылығын бағалы жем-шөппен қамтамасыз ету үшін, вегетациялық кезеңі қысқа (90 күннен аспайтын), өнімі жоғары, тұзға (> 85%), құрғақшылыққа (9 балл), дәні және жасыл массасының сапасы жоғары болып келетін африкалық тарының 2-3 сортүлгісін анықтап, олардан мемлекеттік сортсынау инспекциясына жаңа сорт ретінде ұсыну және аудандастыру керек. Африкалық тары дақылының су ресурстары тапшылығының күшеюі жағдайында баға жетпес рөлін атап өткен жөн. Осылайша, африкалық тары құрғақ жағдайда ылғалды үнемді тұтыну қабілетіне байланысты күріштен кейінгі топырақтың табиғи ылғалдылығын пайдалана отырып, бір рет суармай-ақ жоғары өнім құра алады, бұл гектарына 6,0 мың м3 суды үнемдеуге көмектеседі. 2022 жылдың аяғында пайдалы гендердің көзі ретінде практикалық селекцияда бастапқы материал ретінде қызығушылық тудыратын кешенді шаруашылық- құнды және жеке белгілері бойынша 17 сортүлгілер анықталды.

Level of implementation (in Russian) :

Level of implementation (in Kazakh) :

Efficiency (in Russian) :

Efficiency (in Kazakh) :

Field of application (in Russian) : Научные результаты найдут широкое применение в теоретической и практической селекции, где выделенные ценные образцы африканского проса будут служить в качестве исходного материала для практической селекции отечественных сортов, устойчивых к стрессовым условиям Казахстанского Приаралья и представлять огромный интерес в области генетических исследований культуры. Потенциальными потребителями являются научно-исследовательские организации, занимающиеся селекцией африканского проса с целью пополнения рабочей коллекции новым ценным материалом, а также, выделенные в реализации данного проекта инновационные сорта будут предложены фермерам, крестьянским хозяйствам и другим сельскохозяйственным формированиям. Инновационные сорта африканского проса, выделенные на основе экологического испытания будут конкурентоспособные по продуктивности, адаптивности и качеству зерна и найдут широкое распространение среди фермеров, крестьянских хозяйств не только Кызылординской области, но и в других неблагоприятных по экологическим условиям регионах Казахстана.

Field of application (in Kazakh) : Жоба аясында алынған ғылыми нәтижелер теориялық және практикалық селекцияда кеңінен қолданылады, мұнда африкалық тарысының іріктелген бағалы үлгілері Қазақстанның Арал өңірінің стресстік жағдайларына құнды бастапқы материал болып, келешекте отандық сорттарды шығарудың көзі болып табылады. Әлеуетті тұтынушылар –африкалық тары селекциясымен айналысатын ғылыми-зерттеу ұйымдар, сондай-ақ осы жобаны жүзеге асыру барысында анықталған инновациялық сорттар фермерлерге, шаруа қожалықтарына және басқа да ауыл шаруашылығы құрылымдарына ұсынылатын болады. Экологиялық сынама негізінде іріктеліп алынған африкалық тарының инновациялық сорттары өнімділігі, икемділігі және астықтың сапасы жағынан бәсекеге қабілетті болып, тек Қызылорда облысының ғана емес, басқа да Қазақстанның экологиялық жағдайы қолайсыз аймақтардың фермерлері, шаруа қожалықтары арасында кеңінен қолданылатын болады.