The object of research, development or design (in Russian) : Сахарная свекла - это перекрестноопыляемая культура, селекция которой основана на скрещивании диплоидных цитоплазматических линий с мужской стерильностью (ЦМС) и тетраплоидных или все чаще диплоидных линий опылителей, что приводит к получению триплоидных или диплоидных гибридов соответственно. Генетическая база коммерческих гибридов сахарной свеклы в течение некоторого времени была узкой, в основном из-за многократного использования в программах селекции в качестве родительских форм ограниченного числа генотипов . Оценка и характеристика зародышевой плазмы - это первоочередная задача, которая позволяет сократить трудоемкость и затратность подбора подходящих родительских линий и ускорения генетического улучшения. Следовательно, лучшее понимание генетической изменчивости внутри и между популяциями, используемыми в качестве компонентов гибридов, а также их взаимоотношений, важно для эффективного отбора гибридных скрещиваний и дальнейшего совершенствования программ селекции . Для этого наиболее подходящими признаны методы, основанные на анализе молекулярных маркеров .

The object of research, development or design (in Kazakh) : Қант қызылшасы – бұл айқас тозаңданатын дақыл, оның селекциясы диплоидты цитоплазмалық аталық стерильді (ЦАС) және тетраплоидты немесе көбінесе диплоидты тозаңдандырғыш линияларын будандастыру нәтижесінде триплоидты немесе диплоидты будандар алуға бағытталған. Коммерциялық бағыттағы қант қызылшасы будандарының генетикалық базасының ауқымы біраз уақыттан бері тар, бұл ата-аналық форма ретінде селекциялық бағдарламаларда генотиптердің шектеулі санының қолданылуына байланысты. Ұрық плазмасын бағалау және сипаттау – бұл ата-аналық линияларды таңдаудың күрделілігі мен шығынын азайтуға және генетикалық жетілдіруді тездетуге мүмкіндік беретін негізгі міндет болып табылады. Сондықтан гибридтердің құрамдас бөлігі ретінде пайдаланылатын популяциялар ішіндегі және олардың арасындағы генетикалық өзгергіштікті, сондай-ақ олардың өзара байланысын жақсы түсіну будандастыруды тиімді таңдау және селекциялық бағдарламаларды одан әрі жетілдіру үшін маңызды. Бұл үшін молекулярлық маркерлерді пайдалануға негізделген әдістер ең қолайлы деп танылды.

Aim of work (in Russian) : Увеличение эффективности производства сахарной свеклы путем повышения генетического потенциала продуктивности новых гетерозисных гибридов, созданные на основе молекулярной селекции и биотехнологии для устойчивого внедрения их в производство

Aim of work (in Kazakh) : Өндіріске тұрақты енгізу үшін молекулярлық селекция және биотехнология негізінде құрылған жаңа гетерозис будандары өнімділігінің генетикалық әлеуетін арттыру арқылы қант қызылшасын өндіру тиімділігін арттыру

Методы исследования (на русском) : Селекционные методы. Индивидуальный, индивидуально-групповой и массовый отборы на посевах сахарной свеклы первого и второго годов жизни. Отбор селекционного материала проводится в селекционном питомнике с применением индивидуальной поляризации. Оценку отобранных материалов проводят в стационарных испытаниях в предварительном, основном. Гибридизация Исходный материал создается методами возвратно-насыщающих, рекуррентных скрещиваний, инцухт-методы. В опытах проведены наблюдения, анализы и учеты по методике (ВНИИСС). Биотехнологические методы. Молекулярно-генетический анализ. Выделение геномной ДНК проводили из проростков сахарной свеклы с использованием СТАВ метода. Для оценки генетического разнообразия использован метод поли¬меразной цепной реакции (ПЦР). ПЦР-анализ проводили в амплификаторе «Eppendorf Mastercycler pro». Идентификацию размеров ПЦР фрагментов проводили в гельдокументирующей системе Quantum–ST4. Для идентификации гена (Pm) устойчивости к мучнистой росе использован маркер для Pm36. Статистическая обработка данных выполнена с использованием программы Statistica 10 (Professional). Методы по экологическому сортоиспытанию В опытах будут проводиться следующие наблюдения, учеты и анализы по методике по методике ВНИИССиС им. А.Л.Мазлумова (Методические указания по организации производственных испытаний гибридов сахарной свеклы, 2018).

Методы исследования (на казахском) : : Селекциялық әдістері. Тіршіліктің бірінші және екінші жылдарындағы қант қызылшасы өсімдіктері бойынша жеке, жеке-топтық және жаппай сұрыптау. Селекциялық материалды таңдау жеке поляризацияны пайдалана отырып,селекциялық питомникте жүзеге асырылады. Таңдалған материалдарды бағалау негізінен алдын ала стационарлық сынақтарда жүргізіледі. Гибридизация. Бастапқы материал қайта будандастыру, рекуррентті будандастыру және инкухт әдістерімен жасалады. Тәжірибелерде бақылаулар, талдаулар мен есептеулер ВНИИСС әдістемесі бойынша жүргізілді. Биотехнологиялық әдістер. Молекулярлық-генетикалық талдау.Қант қызылшасының геномдық ДНҚ-ын экстракциялау оның көшеттерінде бірінші нақты жапырақтарының жұбы пайда болған кезде СТАБ әдісін қолдана отырып жүргізілді. Генетикалық әртүрлілікті бағалау үшін полимеразды тізбекті реакция әдісі (ПТР) қолданылды. ПТР-талдау "Eppendorf Mastercycler pro" амплификаторында жүргізілді. Жұмыс барысында реакциялық құрам мен ПТР режимдері оңтайландырылды. ПТР фрагменттерінің мөлшерін анықтау Quantum–ST4 гельді құжаттау жүйесінде жүргізілді. Ұнтақты зең ауруына төзімділік генін (Pm) анықтау үшін Pm36 маркері қолданылады. Паспорттау деректерін статистикалық өңдеу Statistica 10 (Professional) бағдарламаны пайдалана отырып орындалатын болады.

Obtained results and novelty (in Russian) : Создан и передан в ГСИ 1 гибрид сахарной свеклы «Абулхаир». Краткая характеристика гибрида сахарной свеклы «Абулхаир»: исходные формы (МС 2113хВп-44)РЦ, скрещивание компонентов в соотношении 4:1, строгое самоопыление и сибсовое скрещивание. Диплоидный межлинейный гибрид на стерильной основе, односемянный. Поданы заявки на хозяйственную полезность и на выдачу патента селекционного достижения. Гибрид проходит сортоиспытания в Карабулакском, Жамбылском и Байзакском ГСУ. По используемым 10 SSR-маркерам выявлен полиморфизм микросателлитных локусов изучаемых линий и гибридов сахарной свеклы.На основании использования 10 информативных SSR-маркеров для каждой линии и гибрида сахарной свеклы разработан генетический паспорт.

Obtained results and novelty (in Kazakh) : Қант қызылшасының «Әбілқайыр» буданының қысқаша сипаттамасы: бастапқы формалары (МС 2113хВп-44) РК, компоненттердің 4:1 қатынасында айқасуы, қатаң өздігінен тозаңдану және туыстық айқасу. Стерильді негіздегі диплоидты аралық бір тұқымды будан.Шаруашылықта пайдалылығы бойынша және селекциялық жетістікке патент беруге өтінімдер берілді. Жаңа будан Қарабұлақ, Жамбыл және Байзақ МСБ-да сынақтан өтуде.Қолданылған 10 SSR маркерлері бойынша қант қызылшасының зерттелетін линиялары мен будандарының микросателлиттік локустарының полиморфизмі анықталды.10 ақпараттық SSR маркерлерін қолдану негізінде қант қызылшасының әрбір линиясы мен буданына генетикалық паспорт әзірленді.

The main constructive and technical economic indicators (in Russian) : Сотрудниками лаборатории сахарной свеклы создаются признаковые и генетические коллекции, оцениваются диапазон изменчивости образцов по показателям, лимитирующим производство культуры, изучают образцы научно-исследовательских институтов России, Украины и Киргизии для поиска источников и доноров ценных признаков и вовлечения нового материала.Поэтому на современном этапе очень важно обогатить генофонд имеющихся исходных материалов, оценить и усовершенствовать его, насытить новыми свойствами. Для этого из стран ближнего и дальнего зарубежья последние годы получены 10 линий образцов сахарной свеклы, из которых отобраны 6 сортообразцов, устойчивых к болезням корнеплодов.

The main constructive and technical economic indicators (in Kazakh) : Қант қызылшасы зертханасының қызметкерлері белгі-генетикалық коллекцияларды жасайды, өсімдік шаруашылығын шектейтін көрсеткіштер бойынша сынамалардың өзгергіштік диапазонын бағалайды, құнды белгілердің көздері мен донорларын іздеу үшін Ресей, Украина және Қырғызстанның ғылыми-зерттеу институттарынан үлгілерді зерттейді. жаңа материал.Сондықтан қазіргі кезеңде қолда бар бастапқы материалдардың гендік қорын байыту, оны бағалау және жетілдіру, жаңа қасиеттермен қанықтыру өте маңызды. Осы мақсатта соңғы жылдары алыс-жақын шетелдерден қант қызылшасының 10 линиясы алынып, оның ішінен тамыр ауруларына төзімді 6 үлгі іріктеліп алынды.

Level of implementation (in Russian) : В целях коммерциализации инновационных технологий при содействии ЦРЗ «Ушконыр» проведены онлайн-вебинары, семинар-тренингив Жамбылской области г.Шу, в Жетысуйской области Кербулакском районе, в Талдыкорганском регионе Коксуском, и в г. Талдыкорган проведены рекламные мероприятия с демонстрацией рекламных брошюр и буклетов на «Дне поля». В текущем году был проведен научный семинар в г.Петропавловск совместно с учеными СКУ имени М.Козыбаева по теме «Экологическое сортоиспытание отечественных и зарубежных гибридов сахарной свеклы в условиях Северного Казахстана». Опубликованы научные статьи: Елназарқызы Р.,Табынбаева Л.К., Оспанбекова А. Получение мелких штеклингов для ускорения выращивания семян сахарной свеклы /Материалы Международной научно-практической конференции «Сейфуллинские чтения-18: «Молодежь и наука – взгляд в будущее», 2022г, -Т.1. часть 1. –С. 257-261; Амангелдиева А.А., Табынбаева Л.К. Использование SSR-маркеров для идентификации и оценки генетической однородности исходного материала сахарной свеклы/ Материалы Международной научно-практической конференции «Сейфуллинские чтения-18: «Молодежь и наука – взгляд в будущее», 2022г, -Т.1. часть 3. –С. 174-178. Составлен акт внедрения в производство. Заключен лицензионный договор с КХ «Алихан». Получен 1 патент на полезную модель «Способ выращивания мелких штеклингов сахарной свеклы» №6946, 2021/0749.2 от18.03.2022.

Level of implementation (in Kazakh) : Қант қызылшасының инновациялық технологияларын ілгерілету мақсатында Үшқоңыр БТО көмегімен Жамбыл облысы, Шу қаласы, Жетісу облысы Кербұлақ ауданы, Талдықорған өңірінде, Көксу және Талдықорған қаласында (жобаның технологиясы мен өнімдерін көрме-көрсету), «Дала күнінде» жарнамалық брошюралар мен буклеттер көрсетілуімен жарнамалық іс-шаралар өткізілді. Сондай-ақ ағымдағы жылы Петропавл қаласында М.Қозыбаев атындағы СҚУ ғалымдарымен бірлесіп «Солтүстік Қазақстан жағдайында отандық және шетелдік қант қызылшасы будандарының экологиялық сорттарын сынау» тақырыбында ғылыми семинар өтті. Ғылыми мақалалар жарыққа шыкты: 1.Елназарқызы Р.,Табынбаева Л.К., Оспанбекова А. Получение мелких штеклингов для ускорения выращивания семян сахарной свеклы /Матер.Межд. науч.-практ.конф.«Сейфуллинские чтения-18: «Молодежь и наука – взгляд в будущее»,2022г, -Т.1.часть1.С.257-261; 2.Амангелдиева А.А., Табынбаева Л.К. Использование SSR-маркеров для идентификации и оценки генетической однородности исходного материала сахарной свеклы/ Матер.межд. науч.-практ. конф. «Сейфуллинские чтения-18: «Молодежь и наука – взгляд в будущее», 2022г, -Т.1. часть3.–С. 174-178. Өндіріске енгізу актісі жасалды. «Әлихан» шаруа қожалығымен лицензиялық келісім жасалды. Пайдалы модельге 1 патент алынды «Қант қызылшасының ұсақ штеклингтерін өсіру тәсілі», №6946, 2021/0749.2 от18.03.2022.

Efficiency (in Russian) : Из-за снижения производства и подработки семян сахарной свеклы для посева сахарной свеклы фабричной процент удорожания семян за счет приобретения их по импорту составляет до 37%. Стоимость импортных семян на 1га посева сахарной свеклы превышает стоимость отечественных в 6,9 раза. Зарубежные сорта и гибриды (триплоидные) достоверно превышают отечественные по урожайности, по сбору сахара, но они дороже отечественных и имеют высокую степень поражения корневыми и кагатными гнилями по сравнению с отечественными сортами и гибридами.

Efficiency (in Kazakh) : Зауыттық қант қызылшасын егу үшін қант қызылшасының тұқымын өндірудің және қосымша өңдеудің төмендеуіне байланысты оларды импорт арқылы сатып алу есебінен тұқым бағасының өсу пайызы 37%-ға дейін жетеді. Қант қызылшасы егісінің гектарына әкелінетін тұқымның өзіндік құны отандық тұқымның өзіндік құнынан 6,9 есе асып түседі. Шетелдік сорттар мен будандар (триплоид) өнімділігі мен қант жинауы бойынша отандық сорттардан сенімді түрде асып түседі, бірақ отандық сорттармен және будандармен салыстырғанда олар отандық сорттарға қарағанда қымбатырақ және тамыр және түйнек шірікпен зақымдану дәрежесі жоғары.

Field of application (in Russian) : Сельское хозяйство, свекловодство

Field of application (in Kazakh) : Ауыл шаруашылығы, қант қызылшасын өсіру