The object of research, development or design (in Russian) : Многокомпонентные и многослойные покрытия нанометрового масштаба с изменяющейся архитектурой для защиты от трения и износа.

The object of research, development or design (in Kazakh) : Үйкеліс пен тозудан қорғау үшін өзгеретін архитектурасы бар нанометрлік масштабты көп компонентті және көп қабатты жабындар.

Aim of work (in Russian) : Целью проекта является определение основных закономерностей формирования многослойных покрытий, создание моделей и развитие физических представлений о процессах формирования состава, структуры, функциональных свойств многослойных наноструктурных покрытий.

Aim of work (in Kazakh) : Жобаның мақсаты - көп қабатты жабындардың қалыптасуының негізгі заңдылықтарын анықтау, модельдер құру және көп қабатты наноқұрылымды жабындардың құрамы, құрылымы және функционалды қасиеттерін қалыптастыру процестері туралы физикалық идеяларды дамыту.

Методы исследования (на русском) : Просвечивающая электронная микроскопия (Jeol JEM-2100), растровая электронная микроскопия с энергодисперсионным микроанализом (Jeol JSM-6390LV), рентгеновская дифрактометрия (X-PERT-Pro), масспектрометрия (АGILENT), оптическая микроскопия. Также применялись методы атомно-силовой микроскопии (АСМ), метод дифференциальной сканирующей калориметрии (ДСК).

Методы исследования (на казахском) : Трансмиссиялық электронды микроскопия (Jeol JEM-2100), энергиялық дисперсиялық микроанализі бар сканерлеуші электронды микроскопия (Jeol JSM-6390LV), рентгендік дифрактометрия (X-PERT-Pro), масспектрометрия (AGILENT), оптикалық микроскопия. Сондай-ақ, атом күшінің микроскопиясы (AFM), дифференциалды сканерлеу калориметрия (ДСК) әдісістері қолданылды.

Obtained results and novelty (in Russian) : Разработаны теоретические и прикладные основы получения многослойных адаптивных наноструктур с улучшенными функциональными характеристиками. Были определены оптимальные параметры осаждения для многослойных покрытий ZrN / CrN с наноразмерным периодом модуляции от 53 до 70 нм которые были получены методом катодной дуги. В полученных покрытиях образовались ГЦК-фазы ZrN / ГПУ Cr2N или ГЦК-ZrN / ГЦК CrN ГПУ Cr2N. Приложение высокого отрицательного напряжения смещения привело к фундаментальному изменению текстуры и формированию состояния битекстурирования с осями [100] и [111]. Об этом свидетельствует относительное увеличение интенсивности пиков от плоскостей (200) и (111) как в фазах ZrN, так и в Cr2N. Результаты исследований ДСК показали, что термические свойства многослойных покрытий ZrN / CrN сильно зависят от условий осаждения и элементного состава. Полученные результаты содержат полезную информацию об условиях термической обработки методом дифференциальной сканирующей калориметрии (ДСК). Представленное исследование доказывает, что многослойные покрытия ZrN / CrN пригодны для использования в качестве защитных покрытий благодаря их хорошей стойкости во время высокотемпературных обработок.

Obtained results and novelty (in Kazakh) : Жақсартылған функционалды сипаттамалары бар көп қабатты адаптивті наноқұрылымдарды өндірудің теориялық және қолданбалы негіздері жасалды. Катодты доға әдісімен алынған наноөлшемдi модуляцияның кезеңi 53-тен 70 нм-ге дейінгі ZrN / CrN көп қабатты жабындылары үшін оңтайлы орналастыру параметрлері анықталды. Нәтижесінде жабындарда ГЦК-фазалар ZrN / ГПУ Cr2N или ГЦК-ZrN / ГЦК CrN ГПУ Cr2N пайда болды. Жоғары теріс кернеуді қолдану текстурасының түбегейлі өзгеруіне және [100], [111] осьтермен битекстурасының күйін қалыптастыруға әкелді. Бұған ZrN және Cr2N фазаларында да (200) және (111) жазықтықтардан шыңдар қарқындылығының салыстырмалы өсуі дәлел бола алады. ДСК зерттеу нәтижелері ZrN / CrN көп қабатты жабындарының термиялық қасиеттері тұндыру жағдайларына және элементтік құрамына қатты тәуелді екенін көрсетті. Алынған нәтижелер дифференциалды сканерлеу калориметрия (ДСК) әдісімен термиялық өңдеу шарттары туралы пайдалы ақпаратты қамтиды. Ұсынылған зерттеу ZrN / CrN көп қабатты жабындары жоғары температура процедураларына жақсы төзімді болғандықтан қорғаныс жабыны ретінде қолдануға жарамды екенін дәлелдеді.

The main constructive and technical economic indicators (in Russian) : ри получении нитридных покрытии ZrN, CrN был применен метод физического парового осаждения катодной дугой (CA-PVD). Проведен анализ структурных, фазовых, а также триблогических свойств покрытий. Анализ методом просвечивающей электронной микроскопии (ПЭМ) показал, что пленки состоят из нанометровых равноосных зерен со средними размерами от 12,8 до 15,1 нм для слоев ZrN и от 14,5 до 28,1 нм для слоев CrN.

The main constructive and technical economic indicators (in Kazakh) : Нитридті жабындарды ZrN, CrN дайындау кезінде катодты доғамен физикалық буды тұндыру (CA-PVD) әдісі қолданылды. Жабындардың құрылымдық, фазалық, сонымен қатар трибологиялық қасиеттеріне талдау жасалды. Электронды микроскопия (ТЭМ) арқылы жасалған талдау ZrN қабаттары үшін орташа мөлшері 12,8-ден 15,1 нм-ге дейін және CrN қабаттары үшін 14,5-тен 28,1 нм-ге дейінгі нанометрлік эквивалентті дәндерден тұратындығын көрсетті.

Level of implementation (in Russian) :

Level of implementation (in Kazakh) :

Efficiency (in Russian) : В рамках выполнения проекта, проведенные исследования позволят внести вклад в развитие инструментальной промышлености разработки новых многофункциональных материалов, с улучшенными механическими, триблогическими, свойствами. В процессе исследований были определены оптимальные условия осаждения покрытий, а также влияние условий осаждения на физико-механические характеристики.

Efficiency (in Kazakh) : Жоба аясында өткізілген зерттеулер аспаптық өнеркәсіпті дамытуға және механикалық, трибологиялық, қасиеттері жақсарған жаңа көп функционалды материалдарды жасауға ықпал етеді. Зерттеу барысында жабындардың тұндыруының оңтайлы шарттары, сонымен қатар тұндыру жағдайларының физикалық-механикалық сипаттамаларына әсері анықталды.

Field of application (in Russian) : Предложенное исследование формирует новые аспекты конструирования многоэлементных многослойных наноструктур, на базе идей и гипотез разных областей естественных наук, а именно физики твердого тела, физики плазмы, физической химии и физического материаловедения.

Field of application (in Kazakh) : Ұсынылып отырған зерттеу, жаратылыстанудың әр түрлі салалрындағы соның ішінде қатты дене физикасы, плазма физикасы, физикалық химия және физикалық материалтанудың негізгі бағыттарын ұстана отырып көпэлементті көпқабатты наноқұрылымды қалыптастырудың жаңа аспектілерін ұсынады.