The object of research, development or design (in Russian) : Наиболее перспективных аккумулирующих тяжелые металлы виды растений на закрытом полигоне ТБО города Кокшетау.

The object of research, development or design (in Kazakh) : Көкшетау қаласындағы жабық қатты тұрмыстық қалдықтар полигонында ауыр металдарды жинақтайтын ең перспективалы өсімдік түрлері.

Aim of work (in Russian) : На естественных и экспериментальных площадках изучить адаптивные способности различных групп растений к экологическим и природно-климатическим условиям полигонов твердых бытовых отходов Северного Казахстана с целью создания устойчивых фитоценозов, позволяющих снизить токсичность грунта и ускорить процессы восстановления почв.

Aim of work (in Kazakh) : Табиғи және эксперименттік алаңдарда топырақтың уыттылығын төмендетуге және топырақты қалпына келтіру процестерін жеделдетуге мүмкіндік беретін тұрақты фитоценоздар құру мақсатында өсімдіктердің әртүрлі топтарының Солтүстік Қазақстанның қатты тұрмыстық қалдықтары полигондарының экологиялық және табиғи-климаттық жағдайларына бейімделу қабілеттерін зерделеу.

Методы исследования (на русском) : В экспериментах проводились следующие наблюдения, расчеты и анализы: 1) Отбор почв по ГОСТ 17.4.3.01-83 Охрана природы. Почвы. Общие требования к отбору проб. Отбор почвенных образцов были проведены в слое почвы 0-20 см методом почвенного конверта ручным почвенным буром. 2) Агрегатный состав почв (по Н.И. Савинову) методом «сухого» просеивания. Пробу просеивали через набор сит с диаметрами отверстий 10; 7; 5; 3; 2; 1; 0,5; 0,25 мм. 3) Агрохимическое обследование почвы. Подвижные формы фосфора и калия определяли по методу Мачигина в модификации ЦИНАО (ГОСТ 26205-91); определение органического вещества (гумуса) и азота - по методу Тюрина в модификации Никитиной (ГОСТ 26231-91); определение рН почв (удельную электрическую проводимость, рН плотного остатка водной вытяжки) по ГОСТ 26423-85. 4) Содержание тяжелых металлов в почве и в высушенных и измельченных растительных образцах методом атомно-абсорбционной спектроскопии. 5) Геоботанические обследования дикорастущих форм растительности закрытого полигона методом сеточного картографирования. Описание каждой площадки проводили по единой схеме: а) Определили общее проективное покрытие; б) Определяли видовой состав растений согласно общепринятым определителям: Байтенов М. С. и др. Флора Казахстана //Алматы: Ғылым. – 2001. – Т. 2. –280 с.; в) Высчитывали процентное соотношение групп растений в общем проективном покрытии; г) аналитический этап включал в себя определение флористического единства территории.

Методы исследования (на казахском) : Экспериментте келесі бақылаулар, есептеулер және талдаулар жүргізілді: ГОСТ 17.4.3.01-83 Табиғатты қорғау бойынша топырақ таңдау. Топырақтар. Сынамаларды іріктеуге қойылатын жалпы талаптар. Топырақ үлгілері 0-20 см топырақ қабатында қолмен топырақты бұрғылау арқылы топырақ қабықша әдісімен алынды. Топырақтардың агрегаттық құрамы (Н.И. Савинов бойынша) «құрғақ» елеуіш әдісімен. Үлгі саңылауларының диаметрі 10 елеуіштер жинағы арқылы електен өтті; 7; 5; 3; 2; 1; 0,5; 0,25 мм. Топырақты агрохимиялық зерттеу. Фосфор мен калийдің жылжымалы формалары ЦИНАО (ГОСТ 26205-91) өзгерткен Мачигин әдісімен анықталды; органикалық заттарды (гумусты) және азотты анықтау – Никитина өзгерткен Тюрин әдісі бойынша (ГОСТ 26231-91); ГОСТ 26423-85 бойынша топырақтың рН (электр өткізгіштігі, су сығындысының тығыз қалдығының рН) анықтау. Атомдық абсорбциялық спектроскопия әдісімен топырақтағы және кептірілген және ұсақталған өсімдік үлгілеріндегі ауыр металдардың мөлшері. Тор кескінді қолдану арқылы жабық көпбұрышта өсімдіктердің жабайы түрлерін геоботаникалық түсіру. Әрбір учаскені сипаттау бір сызба бойынша жүргізілді: а) жалпы проективтік қамту анықталды; б) Өсімдіктердің түр құрамы жалпы қабылданған кілттер бойынша анықталды: Байтенов М.С. және т.б. // Алматы: Ғылым. – 2001. – Т. 2. –280 б.; в) Жалпы проективтік жамылғыдағы өсімдік топтарының пайызы есептелді; г) аналитикалық кезең территорияның флористикалық бірлігін анықтауды қамтыды.

Obtained results and novelty (in Russian) : Одной из основных задач при разработке технологии фиторемедиации в процессах рекультивации полигонов является подбор растений. Были проведены геоботанические исследования полигона ТБО. Наибольшее количество видов отмечено для семейств Астровые (Asteraceae), Маревые (Chenopodiaceae) и Мятликовые (Poaceae). Установлено, что основную часть видового разнообразия составляют рудеральные и сорные растения. В то же время, на некоторых участках отмечался рост культурных растений, таких как подсолнечник однолетний. Древесных растений не обнаружено. Для подбора растений-биоаккумуляторов тяжелых металов, обладающих способностью накапливать загрязняющие вещества в надземной массе, и в дальнейшем формирующих почвенный травостой на закрытом полигоне ТБО по литературным источникам рекомендованы следующие виды растений: Подсолнечник однолетний (Helianthus annuus L.), Клевер ползучий (Trifolium repens L.), Люцерна изменчивая (Medicago sativa L.), Козлятник восточный (Galeqa orientalis Lam.), Пырей ползучий (Elytrigia repens (L.) Desv. Ex Nevski), Тысячелистник обыкновенный (Achillea millefolum L.), Житняк гребенчатый (Agropyron cristatum L.), Мятлик луговой (Poa pratensis L.). Впервые проведена комплексная эколого-гигиеническая оценка загрязнения тяжелыми металлами верхнего (0-20 см) слоя почв и деградации растительного покрова закрытого полигона ТБО г. Кокшетау;

Obtained results and novelty (in Kazakh) : Полигондағы мелиоративтік процестерде фиторемедиация технологиясын дамытудағы негізгі міндеттердің бірі өсімдіктерді таңдау болып табылады. ҚТҚ полигонына геоботаникалық зерттеулер жүргізілді. Түрлердің ең көп саны Asteraceae, Chenopodiaceae және Poaceae тұқымдастары үшін белгіленді. Түрлі әртүрліліктің негізгі бөлігін рудералды және арамшөпті өсімдіктер құрайтыны анықталды. Сонымен қатар, кейбір аудандарда бір жылдық күнбағыс сияқты мәдени өсімдіктердің өсуі байқалды. Ағаш тектес өсімдіктер табылмады. Жер үсті массасында ластаушы заттарды жинақтау және кейіннен жабық қатты қалдықтар полигонында топырақ шөбін түзу қабілеті бар ауыр металдарға арналған биоаккумуляторлық өсімдіктерді таңдау үшін әдеби дереккөздерге сәйкес келесі өсімдік түрлері ұсынылады: Біржылдық күнбағыс (Helianthus annuus L. ), жорғалаушы беде (Trifolium repens L. .), ауыспалы жоңышқа (Medicago sativa L.), шығыс ешкі (Galeqa orientalis Lam.), сусымалы бидай (Elytrigia repens (L.) Desv. Ex Nevski), кәдімгі мыңжапырақ (Achillea) millefolum L.), Тарақты бидай (Agropyron cristatum L.), шалғынды көк шөп (Poa pratensis L.). Көкшетау қаласындағы жабық қатты тұрмыстық қалдықтар полигонының топырақтың жоғарғы (0-20 см) қабатының ауыр металдармен ластануын және өсімдік жамылғысының деградациясын алғаш рет кешенді экологиялық-гигиеналық бағалау жүргізілді;

The main constructive and technical economic indicators (in Russian) : Согласно календарного плана, расчет экономической эффективности применения биопрепаратов и удобрений для повышения адаптивного потенциала исследуемых растений к токсикантам,а также разработки по внедрению технологии биологической рекультивации полигонов ТБО Северного Казахстана и расчёт эколого - экономической эффективности запланирован на 2026 год. Будет определен стоимостный показатель создания устойчивых фитоценозов, позволяющих снизить токсичность грунта и ускорить процессы восстановления почв закрытых полигонов твердых бытовых отходов.

The main constructive and technical economic indicators (in Kazakh) : Күнтізбелік жоспарға сәйкес зерттелетін өсімдіктердің токсиканттарға бейімделу әлеуетін арттыру үшін биологиялық өнімдер мен тыңайтқыштарды пайдаланудың экономикалық тиімділігін есептеу, сондай-ақ Солтүстік Қазақстандағы қатты тұрмыстық қалдықтар полигондарын биологиялық рекультивациялау технологиясын енгізу бойынша әзірлемелер және есептеулер. экологиялық және экономикалық тиімділікті арттыру 2026 жылға жоспарланған. Топырақтың уыттылығын төмендетуге және жабық қатты тұрмыстық қалдықтар полигондарының топырақтарын қалпына келтіру процесін жеделдетуге мүмкіндік беретін тұрақты фитоценоздарды құрудың шығын көрсеткіші анықталады.

Level of implementation (in Russian) : Результаты представлены на конференциях: 1. Курманбаева А.С., Баязитова З.Е., Сафронова Н.М. Биорекультивация полигонов твердых бытовых отходов// Материалы Международной конференции «Астана Биотех 2024» - Астана: НЦБ, 2024.- С. 126-127 2. Есенжолов Б.Х., PhD Баязитова З.Е., б.ғ.к., қауым. профессор Какабаев А.А., б.ғ.к., доцент. Қатты тұрмыстық қалдықтар жабық полигонын рекультивациялау жобасының нәтижелерін оқу процесіне енгізу тәжірибесі // «С.Сейфуллиннің 130 жылдығына арналған «Сейфуллин оқулары – 20» халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары. - 2024. - Т.I, Ч.I.- Б. 9-13. 3. Баязитова З.Е., Жапарова С.Б., Бельгибаева А.С., Богапов И.М., Новые подходы фиторемидиации закрытых полигонов твердых бытовых отходов// Материалы международной научно-практической конференции «Сейфуллинские чтения – 20», посвященной 130-летию Сакена Сейфуллина». - 2024. - Т.I, Ч.I.- Б. 4-6. Подана 1 статья для публикации в международной научно- практической конференции в Казахстане. 2. Akhmetova Aida Boranbaevna, Bayazitova Zulfia Erzatovna Soil pollution with heavy metals in the area of the closed landfill of Akmola region// XI Международная ежегодная конференция «Промышленные технологии и инжиниринг – ICITE-2024».- Шымкент 14-15 ноября

Level of implementation (in Kazakh) : Нәтижелері конференцияларда ұсынылды: 1. Құрманбаева А.С., Баязитова З.Е., Сафронова Н.М. Қатты тұрмыстық қалдықтар полигондарын биоремедиациялау // «Astana Biotech 2024» халықаралық конференциясының материалдары – Астана: NCB, 2024.- 126-127 Б. 2. Есенжолов Б.Х., PhD Баязитова З.Е., б.ғ.к., қауым. профессор Какабаев А.А., б.ғ.к., доцент. Қатты тұрмыстық қалдықтар жабық полигонын рекультивациялау жобасының нәтижелерін оқу процесіне енгізу тәжірибесі // «С.Сейфуллиннің 130 жылдығына арналған «Сейфуллин оқулары – 20» халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары. - 2024. - Т.I, Ч.I.- Б. 9-13. 3. Баязитова З.Е., Жапарова С.Б., Белгибаева А.С., Богапов И.М., Қатты тұрмыстық қалдықтардың жабық полигондарын фиторемедиациялаудың жаңа тәсілдері // Сәкен Сейфуллиннің 130 жылдығына арналған «Сейфуллин оқулары – 20» халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. " - 2024. - Т.И., I бөлім - Б.4-6. Қазақстанда өткен халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияға 1 мақала жариялануға ұсынылды. 2. Ахметова Аида Боранбаевна, Баязитова Зульфия Ерзатқызы Ақмола облысының жабық полигоны аймағындағы топырақтың ауыр металдармен ластануы // «Өндірістік технологиялар және инжиниринг - ICITE-2024» XI халықаралық жыл сайынғы конференциясы - Шымкент 14-15 қараша

Efficiency (in Russian) : Согласно календарного плана, эффективность внедрения технологии биологической рекультивации полигонов ТБО Северного Казахстана запланирован на 2026 год и будет рассчитана после ряда исследований, а именно: влияние тяжелых металлов и других выявленных токсикантов в естественных и лабораторных условиях на морфофизиологические параметры исследуемых растений: прорастание семян, накопление биомассы, содержание хлорофилла, устойчивость к периодическому скашиванию и способность выносить тяжелые металлы с зеленой массой при скашивании.

Efficiency (in Kazakh) : Күнтізбелік жоспарға сәйкес, Солтүстік Қазақстандағы қатты тұрмыстық қалдықтар полигондарын биологиялық рекультивациялау технологиясын енгізудің тиімділігі 2026 жылға жоспарланған және бірқатар зерттеулерден кейін есептелетін болады, атап айтқанда: ауыр металдар мен басқа да анықталған токсиканттардың әсер етуі. Зерттелетін өсімдіктердің морфофизиологиялық көрсеткіштері бойынша табиғи және зертханалық жағдайлар: тұқымның өнуі, биомассаның жинақталуы, хлорофилл мөлшері, мерзімді шабуға төзімділігі және шабу кезінде жасыл массасы бар ауыр металдарға төзімділік.

Field of application (in Russian) : Все полученные результаты проекта будут представлены в Комитет экологического регулирования и контроля Министерства экологии и природных ресурсов Республики Казахстан в качестве научной основы для утверждения инструкции по рекультивации полигонов. Так же, рекомендации будут разосланы в местные исполнительные органы Северного Казахстана, они будут полезны для подготовки проектно-сметной документации по рекультивации полигонов. Монография и учебное пособие предназначены для студентов, магистрантов, докторантов по специальности Экология, Биотехнология, а так же учёным и специалистам, интересующимся данной темой. Результаты по производству пеллет заинтересуют предпринимателей Казахстана и будут широко представлены в средствах массовой информации.

Field of application (in Kazakh) : Жобаның барлық алынған нәтижелері полигондарды рекультивациялау жөніндегі нұсқаулықтарды бекіту үшін ғылыми негіздеме ретінде Қазақстан Республикасы Экология және табиғи ресурстар министрлігінің Экологиялық реттеу және бақылау комитетіне ұсынылатын болады. Сондай-ақ, Солтүстік Қазақстанның жергілікті атқарушы органдарына полигондарды рекультивациялау бойынша жобалық-сметалық құжаттамаларды дайындауға пайдалы ұсыныстар жіберіледі; Монография мен оқу құралы экология, биотехнология мамандықтары бойынша оқитын студенттерге, магистранттарға, докторанттарға, сондай-ақ осы тақырыпқа қызығушылық танытқан ғалымдар мен мамандарға арналған. Пеллет өндірісінің нәтижелері Қазақстан кәсіпкерлерінің қызығушылығын тудырып, бұқаралық ақпарат құралдарында кеңінен ұсынылатын болады.