The object of research, development or design (in Russian) : Объект исследования – 50 образцов африканского просо зарубежной селекции.

The object of research, development or design (in Kazakh) : Зерттеу нысаны-африкалық тары шетелдік селекциясының 50 үлгісі.

Aim of work (in Russian) : Цель исследований – на основе экологического сортоиспытания выявить высокопродуктивные генотипы африканского проса, обладающие комплексом хозяйственно-ценных признаков, представляющие практический интерес для селекции новых высокоурожайных сортов и гибридов, устойчивых к жестким условиям возделывания, в том числе и к солевому стрессу.

Aim of work (in Kazakh) : Зерттеудің мақсаты - экологиялық сортты сынау негізінде экономикалық құнды белгілер кешені бар африкалық тары генотиптерін анықтау, жаңа жоғары өнімді сорттар мен будандарды өсіруге практикалық қызығушылық туғызады, олар қатаң өсіру жағдайларына, соның ішінде тұзды стресске төзімді.

Методы исследования (на русском) : Фенологические наблюдения и биометрический анализ, согласно методики ВИР, 1986. Статистическая обработка урожайных данных по Б. А. Доспехову, 1974.Полегание определяется глазомерно в баллах по девятибалльной шкале. Засухоустойчивость определяется глазомерно в баллах по шкале: 1 – полная гибель; 3 – слабая (растения угнетены, увядают все листья, включая последние верхние); 5 – средняя (растения угнетены, только верхние два листа зеленые, нижние и средние пожелтели или засохли); 7 – высокая (очень слабое повреждение растений – нижний ярус листьев засох, в среднем ярусе листья зеленые); 9 – очень высокая, засуха почти не оказала отрицательного влияния на развитие растений, листья зеленые, рост продолжается. В лабораторных условиях диагностика солеустойчивости проводится проращиванием семян в чашках Петри в солевых растворах NaCl при температуре 24±20С. В качестве сорта-контроля использовали районированный в условиях рисового севооборота солеустойчивый сорт Хашаки1. Повторность трехкратная. Определение водопоглотительной и водоудерживающей способности листьев по методике ВИР, 1986. Интегрированный индекс солевыносливости (ИИСВ %) вычисляется как средний показатель по всем изученным параметрам. Степень выраженности признаков согласно методике UPOV.

Методы исследования (на казахском) : Фенологиялық бақылаулар және биометриялық талдаулар, ВИР әдістемесі бойынша, 1986 ж. Б.А.Доспехов бойынша шығымдылық деректерін статистикалық өңдеу, 1974. Жатып қалу тоғызбалдық шкала бойынша баллдармен визуалды түрде анықталады. Құрғақшылыққа төзімділік шкала бойынша баллдармен көзбен анықталады: 1 – толық өлу; 3 - әлсіз (өсімдіктер қысымға ұшырайды, барлық жапырақтары қурап қалады, соның ішінде соңғы жоғарғы); 5 - орташа (өсімдіктер басылған, тек жоғарғы екі жапырақ жасыл, төменгі және ортаңғы жапырақтары сарғайған немесе кеуіп кеткен); 7 - жоғары (өсімдіктердің өте әлсіз зақымдалуы – жапырақтардың төменгі қабаты құрғақ, ортаңғы ярустың жапырақтары жасыл); 9 – өте жоғары, құрғақшылық өсімдіктердің дамуына теріс әсер еткен жоқ, жапырақтары жасыл, өсу жалғасуда. Зертханалық жағдайда тұзға төзімділік диагностикасын 24±20С температурада NaCl тұз ерітінділеріндегі Петри табақшаларында тұқымдарды өну арқылы жүргізеді. Бақылау сорты ретінде күріш ауыспалы егіс жағдайында аудандастырылған тұзға төзімді Хашаки1 сорты пайдаланылды. Үш реет қайталаңыз. Жапырақтардың суды сіңіру және суды сақтау қабілетін БОӨИ әдісі бойынша анықтау, 1986 ж. Тұзға төзімділіктің интегралды индексі (IISV%) барлық зерттелген параметрлер бойынша орташа мән ретінде есептеледі. UPOV әдістемесі бойынша белгілердің ауырлығы.

Obtained results and novelty (in Russian) : Новизной и научно-практической значимостью данного проекта является комплексная оценка ранее неизученного представительного набора сортов и сортообразцов африканского проса коллекции ИКАРДА по агробиологическим признакам, качеству зеленой массы и зерна в сочетании с устойчивостью к био-, абиотическим факторам среды. Реализация проекта позволит не только определить наиболее адаптивные сорта африканского проса, но и выделить ценные источники хозяйственно-ценных признаков для широкого использования их в программах гибридизации, идентифицировать доноры скороспелости, продуктивности и стрессоустойчивости, что, в будущем, несомненно, станет отправным пунктом для развертывания местного селекционного процесса в условиях Приаралья.

Obtained results and novelty (in Kazakh) : Бұл жобаның жаңалығы мен ғылыми-практикалық маңыздылығы агробиологиялық белгілері, жасыл масса мен дәннің сапасы, қоршаған ортаның био -, абиотикалық факторларына төзімділігімен бірге ИКАРДА коллекциясының африкалық тары сорттары мен сортүлгілерінің бұрын зерттелмеген жиынтығын кешенді бағалау болып табылады. Жобаны іске асыру африкалық тарының неғұрлым бейімделгіш сорттарын анықтап қана қоймай, оларды будандастыру бағдарламаларында кеңінен қолдану үшін экономикалық және құнды белгілердің көздерін бөліп көрсетуге, ерте жетілу, өнімділік және стресске төзімді донорларын анықтауға мүмкіндік береді, бұл болашақта Арал өңірі жағдайында жергілікті селекциялық процесті өрістетудің бастапқы нүктесі болатыны сөзсіз.

The main constructive and technical economic indicators (in Russian) : Африканское просо – культура, устойчивая к соли и засухе. В расширенных вариантах научно-исследовательских опытов по технологическим элементам, проведенных в почвах рисосевооборотов Сырского района, культура показала урожайность 33,7-47,8 т/га воска голубого на 1 поле. В этих весьма успешных вариантах чистый доход с 1 га достигал от 75,2 тыс. тенге до 127,8 тыс. тенге. Отдача затраченных затрат высокая, то есть рентабельность достигла 59,2-80,4%.

The main constructive and technical economic indicators (in Kazakh) : Африкалық тары-тұз бен құрғақшылыққа төзімді дақыл. Сыр ауданының күріш айналымы топырағында Жүргізілген технологиялық элементтер бойынша ғылыми-зерттеу тәжірибелерінің кеңейтілген нұсқаларында дақыл 1 алқапта 33,7-47,8 т/га көк балауса өнімділігін көрсетті. Бұл өте табысты нұсқаларда 1 гектардан таза табыс 75,2 мың теңгеден 127,8 мың теңгеге дейін жетті. Шығындардың қайтарымы жоғары, яғни рентабельділік 59,2-80,4% жетті.

Level of implementation (in Russian) : Выявление и районирование устойчивых к абиотическим стрессам сортов африканского проса позволит сократить потери урожая от воздействия неблагоприятных факторов окружающей среды, а их внедрение в производство сыграет важную роль в освоении засоленных земель, улучшении структуры посева сельскохозяйственных культур, экологической обстановки региона и экономики РК.

Level of implementation (in Kazakh) : Африкалық тарының абиотикалық стресске төзімді сорттарын анықтау және аудандастыру қоршаған ортаның қолайсыз факторларының әсерінен егіннің шығынын азайтуға мүмкіндік береді, ал оларды өндіріске енгізу тұзды жерлерді игеруде, ауыл шаруашылығы дақылдарын себу құрылымын, өңірдің экологиялық жағдайын және ҚР экономикасын жақсартуда маңызды рөл атқарады.

Efficiency (in Russian) : Эффективность лабораторной диагностики подтверждается тем, что сорта, выделившиеся в раннем онтогенезе, обеспечивали высокую продуктивность в полевых условиях. Данные генотипы в условиях полевого опыта сохранив высокую всхожесть, выживаемость и сохранность растений отличились высокой урожайностью зеленой массы, превысив стандарт Хашаки1 на 38-50 г/м2. Исследования показали, что среди изучаемого наборавыделены генотипы со всхожестью 62-68%, но в последующих фазах онтогенеза заметно отставали в росте и массе проростков, поэтому такие образцы мы отнесли к слабоустойчивой группе.

Efficiency (in Kazakh) : Зертханалық диагностиканың тиімділігі ерте онтогенезде ерекшеленетін сорттардың далалық жоғары өнімділікті қамтамасыз ететіндігімен расталады. Бұл генотиптер далалық тәжірибе жағдайында өсімдіктердің жоғары өнгіштігін, өмір сүруін және сақталуын сақтай отырып, хашаки1 стандартынан 38-50 г/м2 асып, жасыл массаның жоғары өнімділігімен ерекшеленді. Зерттеулер көрсеткендей, зерттелетін жиынтықтар арасында өнгіштігі 62-68% болатын генотиптер бөлінеді, бірақ онтогенездің келесі фазаларында өскіндердің өсуі мен массасы айтарлықтай артта қалды, сондықтан біз мұндай үлгілерді әлсіз төзімді топқа бөлдік.

Field of application (in Russian) : Селекция, семеноводство и кормопроизводство, субъекты агропромышленного комплекса

Field of application (in Kazakh) : Селекция, тұқым шаруашылығы және мал азығын өндіру, агроөнеркәсіп кешен субъектілері