The object of research, development or design (in Russian) : Дикорастущие тюльпаны Северного Казахстана

The object of research, development or design (in Kazakh) : Солтүстік Қазақстанның жабайы қызғалдақтары

Aim of work (in Russian) : Целью исследования является изучение современного состояния видового разнообразия, распространения, анатомо-морфологической и генетической изменчивости дикорастущих видов Tulipa L. произрастающих во флоре Северного Казахстана.

Aim of work (in Kazakh) : Зерттеудің мақсаты Солтүстік Қазақстан флорасында өсетін жабайы қызғалдақ Tulipa L. түрлерінің түр алуандығы, таралуы, анатомиялық, морфологиялық және генетикалық өзгергіштігінің қазіргі жағдайын зерттеу болып табылады.

Методы исследования (на русском) : В качестве основных объектов исследований для изучения являются представители рода Tulipa и Северном и Центральном Казахстане. В основе флористического районирования видов использовано деление регионов по флоре Казахстана (1956), где территория Республики Казахстан разделена на 29 флористических районов и 7 подрайонов. Данные по распространению видов Tulipa, получены из трех основных источников: 1. гербарные коллекции – MW, OSBU, АА, NUR; 2. литература и полевые исследования в период с 2022 по 2024 годы; 3. данные наблюдений на интернет ресурсах: https://www.inaturalist.org/, https://www.plantarium.ru/, https://www.gbif.org/. Картирование ареалов распространения видов будет в программе ArcGIS. Номенклатура каждого таксона будет приведена в соответствии с Plants of the World Online. Категория редкости и статус вида указаны в соответствии с The IUCN Red List of Threatened Species (www.iucnredlist.org). Фотоколлажи видов тюльпанов составлены и обработаны в программе GIMP 2.99.8. Изучение морфологических особенностей органов тюльпанов будут проводиться по общепринятым методикам. Фотографии вегетативных и генеративных будут сделаны фотокамерой Canon EOS 5D Mark IV DSLR с использованием макрообъектива Canon EF 100mm f/2.8L Macro IS USM. Статистическая обработка данных проводится с использованием пакета прикладных программ Statistica 6.1 и Microsoft оffice excel 2007.

Методы исследования (на казахском) : Зерттеудің негізгі нысандары ретінде Солтүстік және Орталық Қазақстан қызғалдақ туысының өкілдері болып табылады. Түрлердің флористикалық аудандастырылуы Қазақстан флорасы бойынша аймақтарды бөлуге негізделген (1956), мұнда Қазақстан Республикасының аумағы 29 флористикалық облысқа және 7 субауданғаға бөлінген. Қызғалдақ түрлерінің таралуы туралы мәліметтер үш негізгі көзден алынды: 1. гербарий коллекциялары – MW, OSBU, АА, NUR. 2. 2022-2024 жылдар аралығындағы әдебиет және далалық зерттеулер; 3. Интернет-ресурстардағы бақылау деректері: https://www.inaturalist.org/, https://www.plantarium.ru/, https://www.gbif.org/. Түрлердің таралу аймақтарының картасы ArcGIS бағдарламасында болады. Әрбір таксонның номенклатурасы Әлемдегі өсімдіктерге сәйкес беріледі. Сиректік санаты мен түр мәртебесі IUCN жойылып бара жатқан түрлердің Қызыл тізіміне (www.iucnredlist.org) сәйкес тізімделген. Қызғалдақ түрлерінің фотоколлаждары GIMP 2.99.8 форматында құрастырылды және өңделді. Қызғалдақтардың мүшелерінің морфологиялық ерекшеліктерін зерттеу жалпы қабылданған әдістер бойынша жүргізіледі. Вегетативті және генеративті фотосуреттер Canon EF 100mm f/2.8L Macro IS USM макро объективі арқылы Canon EOS 5D Mark IV DSLR камерасымен түсіріледі. Статистикалық мәліметтерді өңдеу Statistica 6.1 қолданбалы пакеті және Microsoft office excel 2007 көмегімен жүзеге асырылады.

Obtained results and novelty (in Russian) : Выявлено 131 географическое распространение и местообитаний тюльпанов на территории Северного и Центрального Казахстана и составляется картосхема в программе ArcGIS. На основе тщательного анализа литературных данных, полевых исследований и гербарных материалов крупнейщих гербарных фондов 12 видов тюльпанов признаны эндемиками Казахстана. Изучены эколого-фитоцентические показатели и биологические особенности, онтогенетический состав видов, особенности возобновления редких и эндемичных тюльпанов на территории Северного и Центрального Казахстана. Основными лимитирующими факторами в популяциях тюльпанов является антропогенный фактор (выпас скота, вытаптывание транспортом, тропинчатость, бытовой муссор). В некоторых случаях отмечается повреждение коробочек насекомыми, и поедание луковиц тюльпанов мышевидными грызунами. Изучена генетическая изменчивость видов Tulipa sp. с использованием данных баркодирования matK региона ДНК. Анализ частот встречаемости нуклеотидов составляет: A = 29,6%, T/U = 35,4%, C = 17,9% и G = 17,1%. Амплификации ДНК тюльпанов с праймерами к региону второго маркерахлоропластного генома rbcL также были получены продукты амплификации ожидаемого размера. Молекулярной дисперсии (AMOVA) по результатам PBS-профилирования продемонстрировали, что большая часть (51%) молекулярной изменчивости у Tulipa обусловлена межвидовой изменчивостью, уровень внутривидовой изменчивости составляет 49%. Разработаны рекомендации по сохранению изученных популяций редких тюльпанов.

Obtained results and novelty (in Kazakh) : Солтүстік және Орталық Қазақстанда қызғалдақтардың 131 географиялық таралуы мен мекендеу ортасы анықталды және ArcGIS бағдарламасында карта диаграммасы құрастырылды. Әдеби деректерді жан-жақты талдау, далалық зерттеулер мен ірі гербарий жинақтарынан алынған гербарий материалдары негізінде қызғалдақтың 12 түрі Қазақстанға эндемик деп танылды. Солтүстік және Орталық Қазақстан аумағындағы сирек және эндемиялық қызғалдақтардың экологиялық және фитоценттеникалық көрсеткіштері мен биологиялық ерекшеліктері, түрлердің онтогенетикалық құрамы, жаңару ерекшеліктері зерттелді. Қызғалдақ популяциясының негізгі шектеуші факторлары – антропогендік фактор (мал жаю, көлікпен таптау, жаяу жүргіншілер жолы, тұрмыстық қоқыс). Кейбір жағдайларда бұталардың жәндіктердің зақымдануы, тышқан тәрізді кеміргіштердің қызғалдақ пияздарын жеуі байқалады. Tulipa sp.-ның генетикалық өзгергіштігі зерттелді. ДНҚ аймағының matK штрих-кодтау деректерін пайдалану. Нуклеотидтер жиіліктерінің талдауы: A = 29,6%, T/U = 35,4%, C = 17,9% және G = 17,1%. Қызғалдақ ДНҚ-ның праймерлерімен екінші хлоропласт геномының rbcL маркерінің аймағына күшейтілуі де күтілетін көлемдегі күшейту өнімдеріне әкелді. Молекулярлық дисперсия (AMOVA) PBS профилін жасау нәтижесінде Тулипадағы молекулалық вариацияның көпшілігі (51%) түр аралық вариацияға байланысты екенін көрсетті, ал түр ішілік вариация деңгейі 49% құрайды. Сирек кездесетін қызғалдақтардың зерттелген популяциясын сақтау бойынша ұсыныстар әзірленді.

The main constructive and technical economic indicators (in Russian) : Данный проект не предусматривает конструктивно-экономических показателей. Проект имеет фундаментальное значение.

The main constructive and technical economic indicators (in Kazakh) : Бұл жобада конструктивті және экономикалық көрсеткіштер қарастырылмаған. Жобаның іргелілік маңызы бар.

Level of implementation (in Russian) : Не предусмотрено

Level of implementation (in Kazakh) : Қарастырылмаған

Efficiency (in Russian) : Не предусмотрено

Efficiency (in Kazakh) : Қарастырылмаған

Field of application (in Russian) : Целевые потребители полученных результатов, в том числе по субъектному составу: Природоохранные учреждения Казахстана, студенты и преподаватели Высших учебных заведений, научное сообщество. Реализация проекта будет способствовать устойчивому развитию и экологической безопасности Республики Казахстан, развитию международных научных связей, повышению престижа страны на международной арене в деле сохранения и устойчивого использования биоразнообразия.

Field of application (in Kazakh) : Алынған нәтижелердің мақсатты тұтынушылары, оның ішінде пәндік құрамы бойынша: Қазақстанның табиғатты қорғау мекемелері, жоғары оқу орындарының студенттері мен оқытушылары, ғылыми қоғамдастық. Жобаны жүзеге асыру Қазақстан Республикасының тұрақты дамуы мен экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, халықаралық ғылыми байланыстарды дамытуға, биологиялық әртүрлілікті сақтау және ұтымды пайдалану саласында еліміздің халықаралық аренадағы беделін арттыруға ықпал етеді.