The object of research, development or design (in Russian) : Сорта, сортообразцы, линии и номера зернобобовых культур (нут, горох, чечевица и фасоль)

The object of research, development or design (in Kazakh) : Дәнді бұршақ дақылдарының (ноқат, асбұршақ, жасымық, үрмебұршақ ) сорттары, сортүлгілері, линиялық тізбектер, нөмірлер

Aim of work (in Russian) : Повышение производительности АПК РК за счет создания и ускоренного внедрения высокопродуктивных и устойчивых к стрессовым факторам среды сортов и гибридов зернобобовых культур нового поколения с использованием мирового растительного разнообразия, методов классической селекции, молекулярной биологии и биоинженерии.

Aim of work (in Kazakh) : Әлемдік өсімдік алуантүрлілігін, классикалық селекция әдістерін, молекулалық биология мен биоинженерияны пайдалана отырып, жаңа буындағы дәнді- бұршақты дақылдардың жоғары өнімді және стресс факторларына төзімді сорттары мен будандарын құру және жедел енгізу есебінен ҚР АӨК өнімділігін арттыру.

Методы исследования (на русском) : Исследования по селекции и семеноводству зернобобовых культур проводятся по сертифицированным методикам. Фенологические наблюдения основных фаз роста и развития растений, учеты проводятся с использованием методических указаний ВИР, методических указаний ГСИ поражениями болезнями, вредителями на естественном фоне – по принятыми методике, Госкомиссии РК, а также Международного центра сельскохозяйственных исследований в сухих районах (ICARDA) по культуре нута и чечевицы. Засухоустойчивость определяем согласно методики Олейникова Т.В., Кожушко Н.Н., Осипов Ю.Ф. (1985 г.). При гибридизации используется методика, предложенная В.Ф. Дорофеевым, Ю.П. Лаптевым, Н.М. Чекалиным. Структурный анализ проводился по основным хозяйственно-ценным признакам и свойствам. Содержание сырого протеина по ГОСТ 13496.4, крахмала по ГОСТ 10845, амилозы. Молекулярно-генетические методы исследования Объектами исследований были коллекционные и селекционные образцы нута (30 образцов) и чечевицы (30 образцов), с двух фонов (полива и богары) стационара зернобобовых культур. ДНК - идентификация коллекционных образцов нута по устойчивости к фузариозному увяданию проведена методом ПЦР с использованием маркеров. Методы стат.обработки: Программы Windows Excel для статистической обработки результатов, корреляционного, кластерного анализы проводится по программе «AGROS» модифицированной С.П. Мартыновым.

Методы исследования (на казахском) : Дәнді-бұршақты дақылдардың селекциясы және тұқым шаруашылығы бойынша зерттеулер сертификатталған әдістемелер бойынша жүргізіледі. Өсімдіктердің өсуі мен дамуының негізгі фазаларын фенологиялық байқау, есепке алу АШДССК әдістемелік нұсқауларын, қабылданған әдістемелер, ҚР Мемлекеттік комиссиясы, табиғи аясында аурулармен, зиянкестермен зақымданған ГСИ әдістемелік нұсқауларын пайдалана отырып, сондай-ақ құрғақ аудандардағы ауыл шаруашылығы зерттеулерінің халықаралық орталығы (ICARDA) бойынша жүргізіледі. Құрғақшылыққа төзімділікті Олейникова Т.В., Кожушко Н.Н., Ю.Ф. Осипов (1985 ж.) әдістемесіне сәйкес анықтаймыз. Будандастыру кезінде В.Ф. Дорофеев, Ю.П. Лаптев, Н.М. Чекалин ұсынған әдістеме пайдаланылады. Құрылымдық талдау негізгі шаруашылық-бағалы белгілері мен қасиеттері бойынша жүргізілді. МЕМСТ бойынша шикі протеиннің құрамы 13496.4, МЕМСТ бойынша крахмал 10845, амилоза. Зерттеудің молекулалық-генетикалық әдістері Зерттеу объектілері ноқаттың (30 үлгі) және жасымықтың (30 үлгі) коллекциялық және селекциялық үлгілері болды. ДНК - фузариоздық солып қалуына төзімділігі бойынша ноқаттың коллекциялық үлгілерін сәйкестендіру маркерлерді пайдалана отырып ПЦР әдісімен жүргізілді. Статистикалық өңдеу әдістері: нәтижелерді статистикалық өңдеуге арналған Windows Excel бағдарламалары, корреляциялық, кластерлік талдаулар С.П. Мартынов модификациялаған «AGROS» бағдарламасы бойынша жүргізіледі.

Obtained results and novelty (in Russian) : В различных агроэкологических зонах Казахстана в коллекционном питомнике изучено 10844 сортообразцов зернобобовых культур, выделено 6084. На всех этапах селекционного процесса изучены 19985 линии и номеров зернобобовых культур. По итогам исследований селекции зернобобовых культур переданы в ГКСИСК 9 сортов. Проведены экологические сортоиспытания нута, гороха, чечевицы и фасоли в различных зонах Казахстана. Проведена ДНК-идентификации 142 коллекционных образцов нута. Проведено генотипирование методом молекулярных SNP маркеров нут 100 и чечевица - 100 образцов. Проведена идентификация методом электрофореза запасных белков семян 30 образцов нута и 30 образцов чечевицы. По биохимии изучено 2791 образцов зернобобовых культур. Разработаны 3 сортовые технологии новых сортов зернобобовых культур на юго-востоке Казахстана. Произведены семена высших репродукций в количестве 21,9 тонны нута, 28,9 тонны гороха и 5,9 тонны чечевицы, 0,5 тонны фасоли. Опубликованы 20 научных статей в сборниках конференций и журналах, 2 СМИ, 5 на интернет портале. Проведены 9 обучающих семинара, 9 «День поля», подано 9 заявок на патент, 4 буклета, 3 рекомендации. В рамках программы опубликованы 7 статей в рецензируемом научном журнале рекомендованном КОКСОН и 2 статьи в рецензируемых научных изданиях в базе Scopus. В рамках программы принимает участие 5 Phd – докторанта.

Obtained results and novelty (in Kazakh) : Қазақстанның түрлі агроэкологиялық аймақтарында коллекциялық питомникте 10844 дәнді-бұршақ дақылдарының сорттарын зерттеп, 6084 бөліп шығарылды. Селекциялық процестің барлық кезеңдерінде дәнді-бұршақты дақылдардың 19985 линиялық тізбектер мен нөмірлері зерттелді. Зерттеу қорытындысы бойынша дәнді-бұршақты дақылдардың селекциясы 9 сортты АШДССК-не берілді. Қазақстанның түрлі аймақтарында ноқат, асбұршақ, жасымық және үрмебұршақтың экологиялық сортсынақтары жүргізілді. Ноқаттың 142 коллекциялық үлгісін ДНК-сәйкестендіру жүргізілді. Ноқат 100 және жасымықтың 100 үлгідегі молекулалық SNP маркерлері әдісімен генотиптеу жүргізілді. Тұқымның қосалқы ақуыздарын электрофорездеу әдісімен 30 ноқат үлгісі мен 30 жасымық үлгісі идентификацияланды. Биохимия бойынша дәнді-бұршақты дақылдардың 2791 үлгісі зерттелді. Қазақстанның оңтүстік-шығысында дәнді-бұршақты дақылдардың жаңа сорттарының 3 сорттық технологиясы әзірленді. 21,9 тонна ноқат, 28,9 тонна асбұршақ және 5,9 тонна жасымық, 0,5 тонна үрмебұршақ тұқымдары өндірілді. Конференциялар мен журналдардың жинақтарында 20 ғылыми мақала, 2 БАҚ, 5 интернет порталында жарияланды. 9 оқыту семинары, 9 «Дала күні» өткізілді, патентке 9 өтініш, 4 буклет, 3 ұсыныс берілді. Бағдарлама аясында рецензияланатын ғылыми журналда 7 мақала және Scopus базасында рецензияланатын ғылыми басылымдарда 2 мақала жарияланды. Бағдарлама аясында 5 Phd-докторант қатысады.

The main constructive and technical economic indicators (in Russian) : По итогам исследований селекции зернобобовых культур с учетом их показателей в конкурсном сортоиспытании переданы в ГКСИСК 9 сортов: В ТОО «НПЦЗХ им. А.И. Бараева» в 2022 году создан и передан 1 сорт гороха 31-07-1 с урожайностью в среднем 18,01 ц/га (содержание белка в семенах 25,75 - 25,98 %, пленчатость в среднем составила 8,5 %). В ТОО «КазНИИЗиР» переданы 1 сорт нута Алпамыс с урожайностью в среднем 20,3 ц/га, 1 сорт гороха Асылай с урожайностью - 38,7 ц/га и 1 сорт фасоли Асыл со средней урожайностью 15,8 ц/га. В ТОО «НПЦЗХ им. А.И. Бараева» совместно с ТОО «Карабыкская СХОС» передали 1 сорт гороха Шанс со средней урожайностью – 15 ц/га. По чечевице переданы сорта от ТОО «НПЦЗХ им. А.И. Бараева» Кочевница с урожайностью – 13,4 ц/га, от ТОО «Карабалыкской СХОС» сорт Ханшайым со средней урожайностью – 15,4 ц/га. ТОО «Красноводопадская СХОС» передал 1 сорт нута Самға со средней урожайностью 12,1 ц/га. ТОО «Уральская СХОС» передал в ГКСИСК 1 сорт нута Ақжол с урожайностью 13,9 ц/га .

The main constructive and technical economic indicators (in Kazakh) : Дәнді бұршақ дақылдардың селекциясы бойынша жүргізілген зерттеулердің қорытынды нәтижелері бойынша бәсекеге қабілетті конкурстық сорт сынаудағы көрсеткіштерін ескере отырып 9 сорт АШДССК-не берілді: "А. И. Бараев атындағы АШҒӨО ЖШС-нің " асбұршақтың 31-07-1 нөмірінің орташа өнімділігі 18,01 ц/га болатын 1 сорты құрылды және берілді (тұқымның ақуыз мөлшері 25,75 - 25,98 %, қабыршақтығы орташа 8,5% құрады). Қорытынды жылы бәсекеге қабілетті конкурстық питомниктің нәтижелері бойынша жоғары өнімділігімен көзге түскен дәнді бұршақ дақылдарынан 9 нөмір МСС-қа тапсырылды: «ҚазЕжӨШҒЗИ» ЖШС-нің бойынша МСС-қа ноқаттан 1 сорт «Аксары» орташа өнімділігі 20,3 ц/га,1 сорт асбұршақтан «Асылай» орташа өнімділігі 38,7 ц/га және үрмебұршақтан «Асыл» орташа өнімділігі 15,8 ц/га. «А. И. Бараев атындағы АШҒӨО» ЖШС мен «Қарабалық АШТБ» ЖШС-де бірігіп МСС-қа 1-сорт асбұршақтан «Шанс» орташа өнімділгі 15 ц/га. «А. И. Бараев атындағы АШҒӨО» ЖШС -нен МСС-қа жасмықтан 1 сорт «Кочевница» өнімділігі 13,4 ц/га, «Қарабалық АШТБ» ЖШС- нен МСС-қа жасымықтан 1 сорт «Ханшайым» өнімділігі 15,4ц/га. «Красноводапад АШТС» ЖШС-нен МСС-қа ноқаттан 1 сорт «Самға» орташа өнімділгі 12,1 ц/га. "Орал АШТС" ЖШС-нен МСС-қа ноқаттан 1 сорты «Ақжол» орташа өнімділігі 13,9ц/га.

Level of implementation (in Russian) :

Level of implementation (in Kazakh) :

Efficiency (in Russian) : Новые сорта зернобобовых культур позволят повысить рентабельность культуры на 10-15%.

Efficiency (in Kazakh) : Дәнді-бұршақ дақылдарының жаңа сорттары дақылдардың рентабельділігін 10-15% -ға арттыруға мүмкіндік береді.

Field of application (in Russian) : Сельское хозяйство

Field of application (in Kazakh) : Ауыл шаруашылығы