The object of research, development or design (in Russian) : Объект исследований – популяции артемии Artemia parthenogenetica и Artemia franciscana. В ходе работ были пронализированы полученые за 2021-2023 годы данные о популяции артемии водоемов Казахстана: озера Становое, Менгисор Северо-Казахстанской области; озера Казы, Калатуз, Сейтень, Шарбакты Павлодарской области; заливы Тущыбас, Чернышева и участки западной части Большого Аральского моря, Кызылординской и Актюбинской областей, а также артемии A. franciscana из трех географических мест: США, Китай и Таиланд. Согласно программе проекта исследования различных артемии горько-соленых водоёмов проводились с использованием современных гидробиологических, гидрохимических, молекулярно-генетических (ядерные и митохондриальные ДНК маркеры), биохимических и экспериментальных методов. В результате реализации проекта получены данные о современном состоянии среды обитания артемии девяти соленых водоемах РК (оценка в сезонном аспекте гидролого-гидрохимических параметров и показателей кормовой базы – фитопланктон); о морфо-биологических и популяционных характеристиках рачка; о генетическом статусе рассматриваемых обьектов; об оценке биохимических и токсикологических показателей цист, науплии и рачков двух популяций: A. parthenogenetica и A. franciscana и о возможном сосуществовании.

The object of research, development or design (in Kazakh) : Зерттеу нысаны – Artemia parthenogenetica және Artemia franciscana артемия поуляциялары. Атқарылған жұмыс барысында 2021-2023 жылдары Солтүстік-Қазақстан облысындағы Становое, Менгисор, Павлодар облысындағы Қазы, Қалатұз, Сейтен, Шарбақты көлдерінен, Қызылорда және Ақтөбе облыстарындағы Тұщыбас, Чернышев шығанақтарынан және Үлкен Арал теңізінің батыс бөлігіндегі артемия популяциясы туралы ақпараттар, сонымен қатар үш географиялық аймақтың – Таиланд, АҚШ және Қытайдың A. franciscana популяциясы жайлы ақпараттар сараланды. Жобаның бағдарламасына сәйкес ащы-тұзды су айдындардың әртүрлі артемия популяциясын зерттеу заманауи гидробиологиялық, гидрохимиялық, молекулярлы-генетикалық (ядролы және митохондриалды ДНҚ маркерлері), биохимиялық және эксперименттік әдістерді қамтыды. Жобаны іске-асыру нәтижесінде ҚР тоғыз ащы-тұзды көлдерінде артемияның тіршілік ету ортасының қазіргі жағдайы туралы деректер алынды (маусымаралық гидролого-гидрохимиялық көрсеткіштер және қоректік база – фитопланктон); шаянның морфо-биологиялық және популяциялық сипаттамалары; қарастырылған нысандардың генетикалық статусы; A. parthenogenetica және A. franciscana екі популяцияның шаяндарының, науплийлерінің және цисталарының биохимиялық және токсикологиялық көрсеткіштерін, бірлесіп тіршілік ету мүмкіндіктерін бағалау.

Aim of work (in Russian) : Изучение возможности и основные критерии выживания рачка A. franciscana и сравнить продукционные характеристики двух популяций ценного биоресурса – A. parthenogenetica и A. franciscana, в целях повышения продуктивности горько-соляных водоемов Республики Казахстан, для получения высококачественной конкурентоспособной продукции для реализации на внутреннем и внешнем рынках.

Aim of work (in Kazakh) : A. franciscana шаянының тіршілік ету мүмкіндіктері мен негізгі критерийлерін зерделеу және бағалы биоресурстың екі популяциясының – A. parthenogenetica және A. franciscana өнім сипаттамаларын салыстыру, Қазақстан Республикасының ащы-тұзды су айдындарының өнімділігін арттыру мақсатында, ішкі және сыртқы нарықтарда өткізу және жоғары сапалы бәсекеге қабілетті өнім алу үшін.

Методы исследования (на русском) : Для достижения цели проекта были проведены комплексные исследования с применением различных методов: 1) Гидрохимические и гидробиологические методы были применены с целью выбора потенциальных водоемов для интродукции популяции A. franciscana. 2) Молекулярно-генетические методы были использованы для видовой идентификации и генетического разнообразия двух видов артемий. 3) Экспериментальными методами (в лабораторных условиях) были определены возможности выживания A. franciscana в условиях соленых водоемов РК и уровень влияния A. franciscana на A. parthenogeneticа. Определены количество и скорость вылупления науплиусов из цист двух видов рачков; изучены эффективность применения различных кормовых компонентов при выращивании двух популяции; на основе экспериментального выращивания в одинаковых условиях цист A. franciscana и цист A. parthenogenetica в воде привезенных из соленных озер РК и при различных соотношениях совместного выращивания обеих популяций были оценены следующие морфо-биологические параметры двух видов рачков: сроки и размеры полового созревания, количество пометов, интервал между пометами, количество цист в овисаках и количество особей достигших половозрелости. 4) Биохимические методы были применены для определения химического состава биомассы A. franciscana выращенных в воде соленых водоемов РК (в лабораторных условиях).

Методы исследования (на казахском) : Жоба мақсатына жету жолында әртүрлі әдістерді қолдана отырып кешенді зерттеулер жүргізілді: 1) Гидрохимиялық және гидробиологиялық әдістер A. franciscana популяциясын интродукциялауға әлеуетті су айдындарын таңдау мақсатында қолданылды. 2) Молекулярлы-генетикалық әдістер артемияның екі популяциясының түрлік статусын анықтау үшін қолданылды. 3) эксперименттік әдістермен (зертханалық жағдайда) ҚР тұзды су айдындары жағдайында А.francescana-ның өмір сүру мүмкіндіктері және оның А. parthenogenetica-ға әсер ету деңгейі айқындалды. A. partenogenetica және A. franciscana екі популяциясының цисталарынан науплийлердің шығу жылдамдығы мен олардың саны анықталды; екі популяцияны өсірудегі әртүрлі қоректік компоненттердің тиімділігі зерттелді; ҚР тұзды көлдерінен әкелінген суларда A. partenogenetica және A. franciscana цисталарын бірдей жағдайда эксперименттік өсірудің негізінде және екі популяцияны бірлесіп өсірудің әртүрлі арақатынастарында шаяндардың екі түрінің морфо-биологиялық көрсеткіштеріне, жыныстық жетілу мерзімі мен мөлшеріне, ұрпақ беру санына, ұрпақ беру жиіліктеріне, жұмыртқа қабындағы цисталардың санына және жыныстық жетілген даралардың санына баға берілді. 4) Биохимиялық әдістер зертханалық жағдайда ҚР тұзды су айдындарының суында өсірілген A. franciscana-ның биомассасының химиялық құрамын анықтау үшін жүргізілді. 5) Артемияның екі түрінің морфо-биологиялық параметрлеріндегі статистикалық маңызды айырмашылықтарды анықтау үшін статистикалық әдістер қолданылды.

Obtained results and novelty (in Russian) : Лабораторный эксперимент выявил, что рачок A. franciscana не только может расти и размножаться в соленых водоемах Казахстана но и по ряду показателей опережать A. parthenogeneticа. Анализ ANOVA выявил статистически значимые (р>0,05) различия между такими показателями A. franciscana и A. parthenogeneticа как сроки и размеры полового созревания, число генерации и количество цист в овисаках. A. franciscana достигает половозрелости раньше (на 10 дней) чем A. parthenogeneticа и опережает его по количеству цист почти в два раза. Предпологается, что интродукция A. franciscana в непромысловые соленые водоемы, несомненно позволит поднять их продуктивность и ценность. Однако из-за высокой продуктивности и пластичности A. franciscana может создать пищевую конкуренцию A. parthenogeneticа и занимать значительную часть местообитаний что в свою очередь может привести к постепенному подавлению или вытеснению A. parthenogeneticа. Интродукция A. franciscana может представлять угрозу не только местной экосистеме озера куда он был интродуцирован, но и экосистеме других соленых водоемов РК и сопредельных стран из-за его особенности распространяться водоплавающими птицами. Перевозчиками цист A. franciscana являются птицы, которые распространены и на территории Казахстана. Проведенные исследования показывают, что надо с осторожностью проводить интродукцию A. franciscana за пределы мест его естественного обитания при этом надо учитывать все вышеуказанные его биологические особенности.

Obtained results and novelty (in Kazakh) : Зертханалық эксперимент, A. franciscana-ның ҚР тұзды су айдындарында өсіп-көбейіп қана қоймай, сонымен қоса бір қатар көрсеткіштер бойынша A. parthenogeneticа басып озатындығын көрсетті. ANOVA талдауы A. franciscana және A. parthenogenetica көрсеткіштерінің арасындағы статистикалық маңызды (p>0,05) айырмашылықтарды анықтады, мысалы, жыныстық жетілу уақыты мен мөлшері, ұрпақ саны және жұмыртқа қаптарындағы цисталар саны. A. franciscana, A. parthenogenetica-ға қарағанда жыныстық жетілуге ертерек жетеді (10 күн) және цисталарының саны екі есе көп. A. franciscana-ны кәсіптік емес тұзды су айдындарына интродукциялау олардың өнімділігі мен құндылығын арттыратыны сөзсіз. Алайда, A. franciscana-ның жоғары өнімділігі пен бейімделгіштігіне байланысты A. parthenogenetica-ға қоректік бәсекелестік тудыруы мүмкін және тіршілік ету ортасының едәуір бөлігін қамтуы мүмкін, бұл өз кезегінде A. parthenogenetica-ны біртіндеп басуға немесе ығыстыруға әкелуі мүмкін. A. franciscana-ны енгізу ол енгізілген көлдің жергілікті экожүйесіне ғана емес, сонымен қатар оның ерекшелігіне байланысты ҚР мен оған іргелес елдердің басқа тұзды су айдындарының экожүйесіне де қауіп төндіруі мүмкін. A. franciscana цисталарын Қазақстан аумағында да кең таралған су құстары таратады. Зерттеулер көрсеткендей, A. franciscana-ны табиғи мекендеу орындарынан тыс жерде енгізуді сақтықпен жүргізу керек және оның жоғарыда аталған барлық биологиялық ерекшеліктерін ескеру қажет.

The main constructive and technical economic indicators (in Russian) : Цисты рачков, в основном, используют для получения стартового живого корма (в основном для ценных рыб и креветок), следовательно, первостепенным параметром является их доступность по размерам. Меньший размер цисты, предполагает меньший размер науплиусов, соответственно, большую его доступность как пищевого объекта. В этом плане среди рачков наиболее ценными являются цисты рачков A. franciscana, размеры которых в среднем варьирует в пределах 220-250 мкм. Размер цист A. parthenogenetica варьирует в пределах 220-330 мкм. Помимо этого A. franciscana отличается высоким содержанием питательных веществ, например массовая доля белка в его цистах составляет более 57,39% тогда как значения этого показателя у A. parthenogenetica достигают всего 43,79%. Из-за указанных характеристик цист, стоимость цист A. franciscana, варьирует в пределах 50-100 долларов США/кг тогда как стоимость цист A. parthenogenetica составляет 2-8 долларов США/кг.

The main constructive and technical economic indicators (in Kazakh) : Шаян тәрізділердің цисталары негізінен бастапқы жем алу үшін қолданылады (негізінен бағалы балықтар мен асшаяндар үшін), сондықтан олардың көлемі бойынша қол жетімділігі маңызды параметр болып табылады. Цистаның кішірек көлемі науплиустың кішірек көлемін, сәйкесінше оның қоректік объектісі ретінде қол жетімділігін болжайды. Осыған байланысты шаян тәрізділер арасында ең құндысы – A. franciscana шаянының цисталары, олардың мөлшері орташа есеппен 220-250 мкм аралығында өзгереді. A. parthenogenetica цисталарының көлемі 220-330 мкм аралығында ауытқиды. Сонымен қатар, A. franciscana құрамында қоректік заттардың көптігімен ерекшеленеді, мысалы, оның цисталарындағы ақуыздың массалық үлесі 57,39% - дан асады, ал A. parthenogenetica-дағы бұл көрсеткіштің мәні 43,79% - ға жетеді. Цисталардың көрсетілген сипаттамаларына байланысты A. franciscana цисталарының құны 50-100 АҚШ доллар/кг аралығында өзгереді, ал A. parthenogenetica цисталарының құны 2-8 АҚШ доллар/кг құрайды

Level of implementation (in Russian) : нет

Level of implementation (in Kazakh) : жоқ

Efficiency (in Russian) : Проанализировав большой объем литературных данных и получив результаты исследования, предлагается выращивание нового для Казахстана вида A. franciscana только в местах, которые, исключают его проникновение в естественную среду обитания местной популяции A. parthenogenetica. К таким местам относятся закрытые (изолированные) недоступные для птиц акватории, сток которых не попадает в естественные природные водоемы. Указывыемые методы выращивания успешно практикуются во Вьетнаме, в Тайланде, Китае и других азиатских странах. Пользуясь данным методом разведения рачка A. franciscana, Азиатские страны, получают значительный объем продукции: 50 тонн цист / 1000 га в год (ФАО, 2019). При урожайности цисты 60 – 100 кг / га и продажной цене около 43 долл. США / кг необработанной цисты азиатские фермеры получают прибыль в диапазоне от 1715 до 3 431 долл. США/га в каждом сезоне.

Efficiency (in Kazakh) : Әдеби деректердің үлкен көлемін талдап, жоғарыда аталған зерттеу нәтижелерін ала отырып, Қазақстан үшін жаңа A. franciscana түрін оның жергілікті A. parthenogenetica популяциясының табиғи мекендеу ортасына енуін болдырмайтын жерлерде ғана өсіру ұсынылады. Мұндай жерлерге құстарға қолжетімсіз жабық (оқшауланған), ағыны табиғи су айдындарына түспейтін акваториялар жатады. Көрсетілген өсіру әдістері Вьетнамда, Тайландта, Қытайда және басқа Азия елдерінде сәтті қолданылады. A. franciscana шаяндарын өсірудің осы әдісін қолдана отырып, Азия елдері айтарлықтай өнім алады: жылына 50 тонна циста / 1000 га (ФАО, 2019). Цистаның өнімділігі 60-100 кг / га және сату бағасы шамамен 43 АҚШ доллар / кг шикі цистадан азиялық шаруалар әр маусымда 1715 доллардан 3 431 АҚШ долларға /га дейін пайда табады.

Field of application (in Russian) : В области переработки и изготовления кормов для ценных видов рыб и других гидробионтов, в области сохранения и устойчивого использования биоразнообразия и в области разработки мер по рациональному использованию запасов казахстанских популяций рачка артемии.

Field of application (in Kazakh) : Бағалы балық түрлері мен басқа да гидробионттар үшін қоректі өңдеу және дайындау саласында, биоалуантүрлілікті сақтау және орнықты пайдалану саласында және қазақстандық артемия шаяндарының популяцияларының қорларын ұтымды пайдалану жөніндегі шараларды әзірлеу саласында.